Тексты для чтения

5. Отрывок из «Саги о Ньяле»

Nú er þar til máls at taka at Bergþórshváli1, at þeir Grímr ok Helgi2 fóru til Hóla, þar váru þeim fóstruð bǫrn, ok sǫgðu fǫður sínum, at þeir mundu ekki heim um kveldit. Þeir váru í Hólum allan daginn. Þar kómu konur fátǿkar ok kváðusk komnar at langt. Þeir spurðu þǽr tíðinda. Þǽr kváðusk engi tíðindi segja — “en segja kunnum vér nýlundu nǫkkura.” Þeir spurðu, hverja nýlundu þǽr segði ok báðu þǽr eigi leyna. Þǽr sǫgðu svá vera skyldu: “Vér kómum at ofan ór Fljótshlíð ok sám vér Sigfússonu3 alla ríða með alvǽpni, ok stefndu þeir upp á Þríhyrningshálsa ok váru fimtán í flokki. Vér sám ok Grana Gunnarsson4 ok Gunnar Lambason5, ok váru þeir fimm saman ok stefndu allir eina leið. Ok kalla má, at nú sé allt á fǫr ok flaugun.” Helgi Njálsson mǽlti: “Þá mun Flosi6 kominn austan, ok munu þeir allir koma til móts við hann, ok skulum vit Grímr vera þar, sem Skarpheðinn7 er.” Grímr kvað svá vera skyldu, ok fóru þeir heim.

Фиг. 11. Исландский хутор в средние века. На заднем плане — жилье, на переднем — службы.

Þenna aptan inn sama mǽlti Bergþóra8 til hjóna sinna: “Nú skuluð þér kjósa yðr mat í kveld, at hverr hafi þat, er mest fýsir til, því at þenna aptan mun ek bera síðast mat fyrir hjón mín.” “Þat skyldi eigi vera,” sǫgðu þeir, er hjá váru. “Þat mun þó vera,” segir hon, “ok má ek miklu fleira af segja, ef ek vil, ok mun þat til marka, at þeir Grímr ok Helgi munu heim koma, áðr menn eru mettir í kveld. Ok ef þetta gengr eptir, þá mun svá fara fleira, sem ek segi.” Síðan bar hon mat á borð.

Njáll mǽlti: “Undarliga sýnisk mér nú; ek þykkjumk sjá um alla stofuna, ok þykki mér sem undan sé gaflveggirnir báðir en blóðugt allt, borðit ok matrinn.” ǫllum fannzk þá mikit um nema Skarpheðni. Hann bað menn ekki syrgja né láta ǫðrum herfiligum látum, svá at menn mǽtti orð á því gera — “ok mun oss vandara gǫrt en ǫðrum, at vér berim oss vel, ok er þat at vánum.”

Þeir Grímr ok Helgi kómu heim, áðr borð váru ofan tekin, ok brá mǫnnum mjǫk við þat. Njáll spurði, hví þeir fǿri svá hverft, en þeir sǫgðu slíkt, sem þeir hǫfðu frétt. Njáll bað engan mann niðr leggjask ok vera vara um sik.

Nú talar Flosi við sína menn: “Nú munum vér ríða til Bergþórshváls ok koma þar fyrir náttmál.” Þeir gera nú svá. Dalr var í hválinum, ok riðu þeir þangat ok bundu þar hesta sína ok dvǫlðusk þar, til þess er mjǫk leið á kveldit. Flosi mǽlti: “Nú skulum vér ganga heim at bǿnum ok ganga þrǫngt ok fara seint ok sjá, hvat þeir taka til ráðs.”

Njáll stóð úti ok synir hans ok Kári9 ok allir heimamenn ok skipuðusk fyrir á hlaðinu, ok var þat nǽr þrír tigir manna. Flosi nam staðar ok mǽlti: “Nú skulum vér at hyggja, hvat þeir taka til ráðs, því at mér lízk svá, ef þeir standa úti fyrir, sem vér munim þá aldri sótta geta.” “Þá er vár fǫr ill,” segir Grani Gunnarsson, “ef vér skulum eigi þora at at sǿkja.” “Þat skal ok eigi vera,” segir Flosi, “ok munum vér at ganga, þó at þeir standi úti. En þat afroð munum vér gjalda, at margir munu eigi kunna frá at segja, hvárir sigrask.”

Njáll mǽlti til sinna manna: “Hvat segið þér frá, hversu mikit lið þeir hafa?” “Þeir hafa bǽði mikit lið ok harðsnúit,” segir Skarpheðinn, “en því nema þeir þó nú stað, at þeir ǽtla, at þeim muni illa sǿkjask at vinna oss.” “Þat mun ekki vera,” segir Njáll, “ok vil ek at menn gangi inn, því at illa sóttisk þeim Gunnarr at Hlíðarenda, ok var hann einn fyrir, en hér eru hús rammlig, sem þar váru, ok munu þeir eigi sótt geta.” “Þetta er ekki þann veg at skilja,” segir Skarpheðinn, “Gunnar sóttu heim þeir hǫfðingjar, er svá váru vel at sér, at heldr vildu frá hverfa en brenna hann inni, en þessir munu þegar sǿkja oss með eldi, ef þeir megu eigi annan veg, því at þeir munu allt til vinna at yfir taki við oss. Munu þeir þat ǽtla, sem eigi er ólíkligt, at þat sé þeira bani, ef oss dregr undan. Em ek ok þess ófúss at láta svǽla mik inni sem melrakka í greni.” Njáll mǽlti: “Nú mun sem optar, at þér munuð bera mik ráðum, synir mínir, ok virða mik engis, en þá er þér váruð yngri, gerðuð þér þat eigi, ok fór yðr þá betr.” Helgi mǽlti: “Gerum vér sem faðir várr vill; þat mun oss bezt gegna.” “Eigi veit ek þat víst,” segir Skarpheðinn, “því at hann er nú feigr. En vel má ek gera þat til skaps fǫður míns at brenna inni með honum, því at ek hrǽðumk ekki dauða minn.”

Hann mǽlti þá við Kára: “Fylgjumsk vér vel, mágr, svá at engi várr skili við annan.” “Þat hefi ek ǽtlat,” segir Kári, “en ef annars verðr auðit, þá mun þat verða fram at koma, ok mun ekki mega við því gera.” “Hefn þú vár, en vér skulum þín,” segir Skarpheðinn, “ef vér lifum eptir.” Kári kvað svá vera skyldu. Gengu þeir þá inn allir ok skipuðusk í dyrrin.

Фиг. 12. Хутор Одди, где воспитывался Снорри Стурлусон. На заднем плане — острова Вестманнаэйяр, а немного правее — хутор Бергторсхваль, где жил Ньяль.

Flosi mǽlti: “Nú eru þeir feigir, er þeir hafa inn gengit. Skulum vér nú heim ganga sem skjótast ok skipask sem þykkvast fyrir dyrrin ok geyma þess, at engi komisk í braut, hvártki Kári né Njálssynir, ella er þat várr bani.”

Þeir Flosi kómu nú heim ok skipuðusk umhverfis húsin, ef nǫkkurar vǽri laundyrr á. Flosi gekk framan at húsunum ok hans menn. Hróaldr Ǫzurarson10 hljóp þar at sem Skarpheðinn var fyrir ok lagði til hans; Skarpheðinn hjó spjótit af skapti fyrir honum ok hjó til hans, ok kom øxin í skjǫldinn, ok bar at Hróaldi þegar allan skjǫldinn, en hyrnan sú in fremri tók andlitit, ok fell hann á bak aptr ok þegar dauðr. Kári mǽlti: “Lítt dró enn undan við þik, Skarpheðinn, ok ert þú vár frǿknastr.” “Eigi veit ek þat,” segir Skarpheðinn ok brá við grǫnum ok glotti at.

Þeir Kári ok Grímr ok Helgi lǫgðu út mǫrgum spjótum ok sǽrðu marga menn, en þeir Flosi gátu ekki at gǫrt. Flosi mǽlti: “Vér hǫfum fengit mikinn skaða á mǫnnum várum, eru margir sárir, en sá veginn, er vér myndim sízt til kjósa. Nú er þat sét, at vér getum þá eigi með vápnum sótta. Er nú sá margr, er eigi gengr jafnskǫruliga at, sem létu, en þó munum vér nú verða at gera annat ráð fyrir oss. Eru nú tveir kostir til, ok er hvárgi góðr, sá annarr, at hverfa frá — ok er þat várr bani; hinn annarr, at bera at eld ok brenna þá inni, ok er þat stórr ábyrgðarhlutr fyrir guði, er vér erum kristnir sjalfir, ok munum vér láta taka eld sem skjótast.”

Þeir tóku nú eld ok gerðu bál mikit fyrir durunum. Þá mǽlti Skarpheðinn: “Eld kveykvið þér nú, sveinar! Hvárt skal nú búa til seyðis?” Grani Gunnarsson svaraði: “Svá skal þat vera, ok skalt þú eigi þurfa heitara at baka.” Skarpheðinn mǽlti: “Því launar þú mér, sem þú ert maðr til, er ek hefnda fǫður þíns, ok virðir þat meira, er þér er óskyldara.”11

Þá báru konur sýru í eldinn ok sløktu fyrir þeim. Kolr Þorsteinsson12 mǽlti til Flosa: “Ráð kemr mér í hug. Ek hefi sét lopt í skálanum á þvertrjám, ok skulum vér þar inn bera eldinn ok kveykva við arfasátu þá, er hér stendr fyrir ofan húsin.” Síðan tóku þeir arfasátuna ok báru þar í eld. Fundu þeir eigi fyrr, er inni váru, en logaði ofan allr skálinn. Gerðu þeir Flosi þá stór bál fyrir ǫllum durum. Tók þá kvennaliðit illa at þola, þat er inni var. Njáll mǽlti til þeira: “Verðið vel við ok mǽlið eigi ǽðru, því at él eitt mun vera, ok skyldi langt til annars slíks. Trúið þér ok því, at guð er miskunnsamr, ok mun hann oss eigi láta brenna bǽði þessa heims ok annars.” Slíkar fortǫlur hafði hann fyrir þeim ok aðrar hraustligri.

Nú taka ǫll húsin at loga. Þá gekk Njáll til dura ok mǽlti: “Er Flosi svá nǽr, at hann megi heyra mál mitt?” Flosi kvazk heyra mega. Njáll mǽlti: “Vill þú nǫkkut taka sǽttum við sonu mína eða leyfa nǫkkurum mǫnnum útgǫngu?” Flosi svarar: “Eigi vil ek taka sǽttum við sonu þína, ok skal nú yfir lúka með oss ok eigi frá ganga, fyrr en þeir eru allir dauðir, en lofa vil ek útgǫngu konum ok bǫrnum ok húskǫrlum.” Njáll gekk þá inn ok mǽlti við folkit: “Nú er þeim út at ganga ǫllum, er leyft er. Ok gakk þú út, Þórhalla Ásgrímsdóttir13, ok allr lýðr með þér, sá er lofat er.” Þórhalla mǽlti: “Annarr verðr nú skilnaðr okkarr Helga en ek ǽtlaða um hríð, en þó skal ek eggja fǫður minn ok brǿðr, at þeir hefni þessa mannskaða, er hér er gǫrr.” Njáll mǽlti: “Vel mun þér fara, því at þú ert góð kona.”

Síðan gekk hon út, ok mart lið með henni. Ástríðr af Djúpárbakka14 mǽlti við Helga Njálsson: “Gakk þú út með mér, ok mun ek kasta yfir þik kvenskikkju ok falda þik með hǫfuðdúki.” Hann talðisk undan fyrst, en þó gerði hann þetta fyrir bǿn þeira. Ástríðr vafði hǫfuðdúki at hǫfði honum, en Þórhildr15 lagði yfir hann skikkjuna, ok gekk hann út á meðal þeira. Þá gekk út Þorgerðr Njálsdóttir ok Helga, systir hennar, ok mart annat folk. En er Helgi kom út, þá mǽlti Flosi: “Sú er há kona ok mikil um herðar, er þar fór; takið hana ok haldið henni.” En er Helgi heyrði þetta, kastaði hann skikkjunni; hann hafði haft sverð undir hendi sér ok hjó til mannz ok kom í skjǫldinn ok af sporðinn ok fótinn af manninum. Þá kom Flosi at ok hjó á hals Helga, svá at þegar tók af hǫfuðit.

Flosi gekk þá at durum ok mǽlti, at Njáll skyldi ganga til tals við hann ok Bergþóra. Njáll gerði svá. Flosi mǽlti: “Útgǫngu vil ek þér bjóða, því at þú brennr ómakligr inni.” Njáll mǽlti: “Eigi vil ek út ganga, því at ek em maðr gamall ok em ek lítt til búinn at hefna sona minna, en ek vil eigi lifa við skǫmm.”

Flosi mǽlti til Bergþóru: “Gakk þú út, húsfreyja, því at ek vil þik fyrir engan mun inni brenna.” Bergþóra mǽlti: “Ek var ung gefin Njáli; hefi ek því heitit honum, at eitt skyldi ganga yfir okkr bǽði.“

Síðan gengu þau inn bǽði. Bergþóra mǽlti: “Hvat skulum vit nú til ráða taka?” “Ganga munum vit til hvílu okkarrar,” segir Njáli, “ok leggjask niðr.” Hon mǽlti þá við sveininn Þórð Kárason16: “Þik skal út bera, ok skalt þú eigi inni brenna.” “Hinu hefir þú mér heitit, amma,” segir sveinninn, “at vit skyldim aldri skilja, ok skal svá vera. En mér þykkir miklu betra at deyja með ykkr en lifa eptir.” Síðan bar hon sveininn til hvílunnar.

Njáll mǽlti við brytja sinn: “Nú skalt þú sjá, hvar vit leggjumsk niðr ok hversu ek bý um okkr, því at ek ǽtla heðan hvergi at hrǿrask, hvárt sem mér angrar reykr eða bruni. Mátt þú nú nǽr geta, hvar beina okkarra er at leita.” Hann sagði, at svá skyldi vera. Uxa einum hafði slátrat verit, ok lá þar húðin. Njáll mǽlti við brytjann, at hann skyldi breiða yfir þau húðina, ok hann hét því. Þau leggjask nú niðr bǽði í rúmit ok leggja sveininn í millum sín; þá signdu þau sik ok sveininn ok fálu ǫnd sína guði á hendi ok mǽltu þat síðast, svá at menn heyrði.

Þá tók brytinn húðina ok breiddi yfir þau ok gekk út síðan. Ketill ór Mǫrk17 tók í mót honum ok kipti honum út. Hann spurði vandliga at Njáli mági sínum, en hann sagði allt it sanna. Ketill mǽlti: “Mikill harmr er at oss kveðinn, er vér skulum svá mikla ógǽfu saman eiga.”

Skarpheðinn hafði sét, er faðir hans hafði niðr lagizk ok hversu hann hafði um sik búit. Hann mǽlti þá: “Snimma ferr faðir várr í rekkju, ok er þat sem ván er, hann er maðr gamall.”

Þá tóku þeir Skarpheðinn ok Kári ok Grímr brandana jafnskjótt sem ofan duttu ok skutu út á þá, ok gekk því um hríð. Þá skutu þeir spjótum inn at þeim, en þeir tóku ǫll á lopti ok sendu út aptr. Flosi bað þá hǽtta at skjóta — “því at oss munu ǫll vápnaskipti þungt ganga við þá. Meguð þér vel bíða þess, er eldrinn vinnr þá.” Þeir gera nú svá.

Þá fellu ofan stórviðirnir ór rǽfrinu. Skarpheðinn mǽlti: “Nú mun faðir minn dauðr vera, ok hefir hvártki heyrt til hans styn né hósta.” Síðan gengu þeir í skálaendann; þar var fallit ofan þvertréit ok brunnit mjǫk í miðju. Kári mǽlti til Skarpheðins: “Hlaup þú hér út, ok mun ek beina at með þér, en ek mun hlaupa þegar eptir, ok munum vit þá báðir í braut komask, ef vit breytum svá, því at hingat leggr allan reykinn.” Skarpheðinn mǽlti: “Þú skalt hlaupa fyrri, en ek mun þegar á hǽla þér.” “Ekki er þat ráð,” segir Kári, “því at ek má vel komask annars staðar út, þó at hér gangi eigi.” “Eigi vil ek þat,” segir Skarpheðinn, “hlaup þú út fyrri, en ek mun þegar eptir.” Kári mǽlti: “Þat er hverjum manni boðit at leita sér lífs, meðan kostr er, ok skal ok svá gera. En þó mun nú sá skilnaðr með okkr verða, at vit munum aldri sjásk síðan, því at ef ek hleyp út ór eldinum, þá mun ek eigi hafa skap til at hlaupa inn aptr í eldinn til þín, ok mun þá sína leið fara hvárr okkarr.” “Þat hlǿgir mik,” segir Skarpheðinn, “ef þú kømsk í braut, mágr, at þú munt hefna vár.”

Þá tók Kári einn stokk loganda í hǫnd sér ok hleypr út eptir þvertrénu; sløngvir hann þá stokkinum út af þekjunni, ok fell hann ofan at, þeim, er úti váru fyrir. Þeir hljópu þá undan. Þá loguðu klǽðin ǫll á Kára ok svá hárit; hann steypir sér þá út af þekjunni ok stiklar svá með reykinum.

Þá mǽlti einn maðr, er þar var nǽstr: “Hvárt hljóp þar maðr út af þekjunni?” “Fjarri fór þat,” sagði annarr, “ok kastaði Skarpheðinn þar eldistokki at oss.” Síðan grunuðu þeir þat ekki.

Kári hljóp til þess er hann kom at lǿk einum ok kastaði sér í ofan ok sløkti á sér eldinn. Þaðan hljóp hann með reykinum í gróf nǫkkura ok hvíldi sik, ok er þat síðan kǫlluð Káragróf.

Nú er at segja frá Skarpheðni, at hann hljóp út á þvertréit þegar eptir Kára, en er hann kom þar, er mest var brunnit þvertréit, þá brast niðr undir honum. Skarpheðinn kom fótum undir sik ok réð þegar til í annat sinn ok rennr upp vegginn; þá reið at honum brúnássinn, ok hrataði hann inn aptr. Skarpheðinn mǽlti þá: “Sét er nú, hversu vera vill.”

Gekk hann þá fram með hliðvegginum. Gunnarr Lambason hljóp upp á vegginn ok sér Skarpheðinn. Hann mǽlti svá: “Hvárt grǽtr þú nú, Skarpheðinn?” “Eigi er þat,” segir hann, “en hitt er satt, at súrnar í augunum. En hvárt er sem mér sýnisk, hlǽr þú?” “Svá er víst,” segir Gunnarr, “ok hefi ek aldri fyrr hlegit, síðan þú vátt Þráin á Markarfljóti.” Skarpheðinn mǽlti: “Þá er þér hér nú minjagriprinn.” Tók hann þá jaxl ór pússi sínum, er hann hafði hǫggvit ór Þráni, ok kastaði til Gunnars, ok kom í augat, svá at þegar lá úti á kinninni. Fell Gunnarr þá ofan af þekjunni.

Skarpheðinn gekk þá til Gríms, bróður síns; heldusk þeir þá í hendr ok tráðu eldinn, en er þeir kómu í miðjan skálann, þá fell Grímr dauðr niðr. Skarpheðinn gekk þá til enda hússins. Þá varð brestr mikill, brast þá ofan þekjan. Varð Skarpheðinn þá þar í millum ok gaflhlaðsins; mǽtti hann þaðan hvergi hrǿrask.

Þeir Flosi váru við eldana, þar til er mornat var mjǫk. Þá kom þar maðr einn ríðandi at þeim. Flosi spurði þann at nafni; hann nefndisk Geirmundr ok kvazk vera frǽndi Sigfússona. “Þér hafið mikit stórvirki unnit,” segir han. Flosi svarar: “Bǽði munu menn þetta kalla stórvirki ok illvirki. En þó má nú ekki at hafa.” “Hversu mart hefir hér fyrirmanna látizk?” segir Geirmundr. Flosi svarar: “Hér hefir látizk Njáll ok Bergþóra ok synir þeira allir, Þórðr Kárason ok Kári Sǫlmundarson, Þórðr leysingi18. En þá vitum vér ógǫrla um fleiri menn, þá er oss eru ókunnari.” Geirmundr mǽlti: “Dauðan segir þú þann nú, er á brott hefir komizk ok vér hǫfum hjalat við í morgin.” “Hverr er sá?” segir Flosi. “Kára Sǫlmundarson fundum vit Bárðr, búi minn,” segir Geirmundr, “ok fekk Bárðr honum hest sinn, ok var brunnit af honum hárit ok svá klǽðin.” “Hafði hann nǫkkut vápna?” segir Flosi. “Hafði hann sverðit Fjǫrsváfni,” segir Geirmundr, “ok var blánaðr annarr eggteinninn, ok sǫgðum vit, at dignat mundi hafa, en hann svaraði því, at hann skyldi herða í blóði Sigfússona eða annarra brennumanna.”19 Flosi mǽlti: “Hvat sagði hann til Skarpheðins eða Gríms?” Geirmundr svarar: “Á lífi sagði hann þá báða, þá er þeir skilðu, en þó kvað hann þá nú mundu dauða.”

Flosi mǽlti: “Sagt hefir þú oss þá hluti, er oss mun eigi setugrið bjóða, því at sá maðr hefir nú á braut komizk, er nǽst gengr Gunnari at Hlíðarenda í ǫllum hlutum. Skuluð ér nú þat vita, Sigfússynir ok aðrir várir menn, at svá mikit eptirmál mun hér verða um brennu þessa, at margan mun þat gera hǫfuðlausan, en sumir munu ganga frá ǫllu fénu. Grunar mik nú þat, at engi yðvarr Sigfússona þori at sitja í búi sínu, ok er þat mikil várkunn. Vil ek nú bjóða yðr ǫllum austr20 til mín ok láta eitt ganga yfir oss alla.”