Þorsteins saga stangarhöggs

1. Þorsteinn lostinn á hestaþingi.

Maðr hét Þórarinn, er bjó í Sunnudal, gamall maðr ok sjónlítill. Hann hafði verit rauðavíkingr í æsku sinni. Hann var eigi dældarmaðr, þótt hann væri gamall. Son átti hann sér einn, er Þorsteinn er nefndr. Hann var mikill maðr ok öflugr ok vel stilltr ok vann svá fyrir búi föður síns, at eigi myndi þriggja verk manna annarra hallkvæmara. Þórarinn var heldr félítill maðr, en vel margt átti hann vápna. Þeir áttu ok stóðhross feðgar, ok var þeim þat helzt til fjár, er þeir seldu undan hestana, því at engir brugðust at reið né hug.

Þórðr er maðr nefndr. Hann var húskarl Bjarna frá Hofi. Hann varðveitti reiðhesta Bjarna, því at hann var kallaðr hrossamaðr. Þórðr var ójafnaðarmaðr mikill, ok lét hann marga þess ok kenna, er hann var ríkismanns húskarl, en eigi var hann sjálfr at meira verðr, ok eigi varð hann at vinsælli.

Þeir menn váru enn á vist með Bjarna, er annarr hét Þórhallr, en annarr Þorvaldr. Þeir váru uppaustrarmenn miklir um allt þat, er þeir heyrðu í heraði.

Þeir Þorsteinn ok Þórðr mæltu til hestaats ungum hestum. Ok er þeir öttu, þá vildi hestr Þórðar verr bítast. Þórðr lýstr nú á skoltinn hesti Þorsteins, er honum þótti sinn hestr verr hafa, mikit högg, en Þorsteinn sá þat ok lýstr á móti hest Þórðar heldr meira högg, ok rann nú hestrinn Þórðar, ok æpðu menn þá með kappi. Þá lýstr Þórðr Þorstein með hestastafnum, ok kom á brúnina, ok hljóp hon ofan fyrir augat. Þá risti Þorsteinn af skyrtublaði sínu ok bindr upp brúnina ok lætr sem ekki hafi at orðit ok biðr, at menn leyni bessu föður hans, ok fell þetta þar nú niðr.

Þeir Þorvaldr ok Þórhallr höfðu þetta fyrir kallsi ok kölluðu hann Þorstein stangarhögg.

Litlu fyrir jól um vetrinn risu konur til verks í Sunnudal. Þá stóð Þorsteinn ok upp ok bar inn hey ok lagðist síðan niðr í bekk. Nú kemr Þórarinn karl innar, faðir hans, ok spurði, hverr þar lægi. Þorsteinn sagði til sín.

«Hví ertu svá snemma á fótum, sonr?» sagði Þórarinn karl.

Þorsteinn svarar: «Við fá þykkir mér at meta þat, sem hér er at vinna,» sagði Þorsteinn.

«Er þér ekki illt í höfuðbeinunum, sonr?» kvað Þórarinn karl.

«Eigi kenni ek þess,» sagði Þorsteinn.

«Hvat segir þú mér, sonr, af hestaþinginu, því er í fyrra var? Vartu ekki lostinn í svima, frændi, sem hundr?»

«Engi þykkir mér virðing í vera,» sagði Þorsteinn, «at kalla þat heldr högg en atburð.»

Þórarinn mælti: «Ekki munda mik þess vara, at ek mynda ragan son eiga.»

«Mæl þú þat eitt um nú, faðir,» sagði Þorsteinn, «er þér þykkir eigi ofmælt síðar.»

«Ekki mun ek hér svá mikit um mæla,» sagði Þórarinn, «sem mér er at skapi.»

2. Þorateinn hefndi höggsins ok vá Þórð.

Nú reis Þorsteinn upp ok tók vápn sín ok gekk síðan heiman ok fór, unz er hann kom til hrossahúss þess, er Þórðr gætti hesta Bjarna í, ok var hann þar fyrir.

Þá hittir Þorsteinn Þórð ok mælti til hans: «Vita vilda ek þat, Þórðr minn, hvárt þat varð þér váðaverk, er ek fekk af þér högg í fyrra sumar á hestaþingi, eða hefir þat at vilja þínum orðit, ok muntu þá vilja þat yfir bæta.»

Þórðr svarar: «Ef þú átt tvá hváftana, þá bregð þú tungunni sitt sinn í hvárn ok kalla í öðrum váðaverk, ef þú vill, en í öðrum kalla þú alvöru, ok eru þar nú bætrnar þær, er þú munt af mér fá.»

«Bústu þá svá við,» sagði Þorsteinn, «at vera má, at ek heimta eigi oftar.»

Síðan hleypr Þorsteinn at honum ok höggr Þórð banahögg, gekk síðan til húss at Hofi ok hitti úti konu eina ok mælti við hana: «Seg þú Bjarna, at naut hafi stangat Þórð, hestasvein hans, ok mun hann bíða þar, til þess er hann kemr hjá hestahúsinu.»

«Far þú heim, maðr,» sagði hon, «en ek segi, þá er mér sýnist.»

Nú ferr Þorsteinn heim, en konan ferr til verks síns.

3. Bjarni gerði sekan Þorstein.

Bjarni reis upp um morguninn, ok er hann var undir borð kominn, þá spurði Bjarni, hvar Þórðr væri, ok svöruðu menn, at hann myndi til hrossa farinn.

«Heim hugða ek hann þó mundu kominn,» kvað Bjarni, «ef hann væri heill.»

Þá tók kona til orða, sú er Þorsteinn hafði hitta: «Satt er þat, er oss er oft sagt konum, at þar er lítit til vits at taka, sem vér erum konur. Hér kom Þorsteinn stangarhögg í morgin, kvað naut hafa stangat Þórð, svá at hann myndi eigi sjálfbjargi verða, en ek nennta eigi þá at vekja þik, ok þá hvarf mér ór hug síðan.»

Bjarni sté þá undan borði, gekk þá til hrossahússins ok fann þar Þórð veginn, ok var hann síðan jarðaðr. Bjarni býr nú mál til ok gerir Þorstein sekan um vígit. En Þorsteinn sat heima í Sunnudal ok vann fyrir föður sínum, ok lét Bjarni þó kyrrt vera.

Um haustit sátu menn við sviðuelda at Hofi, en Bjarni lá úti á eldhússvegginum ok hlýddi þaðan til tals manna.

Nú taka þeir bræðr til orða, Þórhallr ok Þorvaldr: «Eigi varði oss þess, þegar vér tókum vist með Víga-Bjarna, at vér myndim hér svíða dilkahöfuð, en Þorsteinn, skógarmaðr hans, skyldi svíða geldingahöfuð. Væri eigi verra at hafa meir vægt frændum sínum í Böðvarsdal, ok sæti nú eigi skógarmaðrinn jafnhátt honum í Sunnudal, en flestir verða forlagðir, ef fyrir sárunum verða, ok eigi vitum vér, hvénær hann vill þenna flekk má af virðingu sinni.»

Maðr einn svaraði: «Slíkt er verr mælt en þagat ok líkligt, at ykkr hafi tröll togat tungu ór höfði. Ætlum vér, at hann nenni eigi at taka björg frá föður hans sjónlausum ok annarri ómegð þeiri, sem í Sunnudal er. En kynligt þykkir mér, ef þit svíðið oft lambahöfuðin hér eða hrósið því, hvat í Böðvarsdal var títt.»

Nú fara menn til borða ok síðan til svefns, ok fann ekki á Bjarna, hvat talat hafði verit.

4. Erendislok Þórhalls ok Þorvalds.

Um morguninn vakði Bjarni þá Þórhall ok Þorvald ok bað þá ríða í Sunnudal ok færa sér höfuð Þorsteins við bolinn skilit at dagmálum, — «ok þykkir mér þit,» sagði hann, «líkligastir til at færa flekk af virðingu minni, ef ek hefi ekki þrek til sjálfr.»

Nú þykkjast þeir víst ofmælt hafa, ok fara þeir nú þó, unz þeir koma í Sunnudal. Þorsteinn stóð í durum ok hvatti sax. Ok er þeir kómu þar, þá spurði hann, hvert þeir ætluðu, en þeir sögðust hrossa leita skyldu, en Þorsteinn kvað þeira mundu skammt at leita, — «er hér eru við garð.»

«Eigi er víst, at vit finnim hrossin, ef þú vísar okkr eigi gerr til.»

Þorsteinn gengr þá út. Ok er þeir koma í garðinn ofan, þá færir Þorvaldr upp öxina ok hleypr at honum, en Þorsteinn stakk við honum hendi sinni, svá at hann fell fyrir. Þorsteinn lagði saxinu í gegnum hann. Þá vildi Þórhallr veita honum tilræði, ok hafði hann slíka för sem Þorvaldr. Þá bindr Þorsteinn á bak báða þá ok lætr upp taumana á háls hestinum ok vísar á leið öllum saman, ok ganga hestarnir nú heim til Hofs.

Húskarlar váru úti at Hofi ok gengu inn ok sögðu Bjarna, at þeir Þorvaldr váru heim komnir, ok sögðu þá eigi erendlaust farit hafa. Gengr nú Bjarni út ok sér nú, hvernig um er búit, ok hefir ekki orða um fleira, lætr nú jarða þá. Ok er nú kyrrt allt, unz jól líðr.

5. Rannveig eggjaði Bjarna.

Þá tekr Rannveig til orða einn aftan, er þau kómu í sæng sína, Bjarni ok hon: «Hvat ætlar þú, at nú sé tíðast talat í heraðinu?» kvað hon.

«Eigi veit ek,» sagði Bjarni. «Margir þykkir mér ómerkir í sínum orðum,» sagði hann.

«Þat er nú tíðast at ræða, at menn þykkjast eigi vita, hvat Þorsteinn stangarhögg mun þess gera, at þér muni þurfa þykkja at hefna. Hefir hann nú vegit húskarla þína þrjá. Þykkir þingmönnum þínum eigi vænt til halds, þar sem þú ert, ef þessa er óhefnt, ok eru þér mjök mislagðar hendr í kné.»

Bjarni svarar: «Nú kemr hér at því, sem mælt er, at engi lætr sér annars víti at varnaði, en hlýða mun ek þér, hvat er þú mælir. Hefir Þorsteinn ok fá saklausa drepit.»

Hætta þau þessu tali ok sofa af um náttina. Um morguninn vaknar Rannveig, er Bjarni tók ofan skjöld sinn, ok spurði hon, hvert hann skyldi.

Hann svarar: «Nú skal skipta virðingu með okkr Þorsteini í Sunnudal,» segir hann.

«Hversu fjölmennr skaltu fara?» segir hon.

«Ekki mun ek draga fjölmenni at Þorsteini,» segir hann, «ok mun ek einn fara.»

«Gerðu eigi þat,» segir hon, «at hætta þér einn undir vápn heljarmannsins.»

Bjarni mælti: «Mun þér nú eigi verða þeira kvenna dæmi, er þat gráta á annarri stundu, er eggja á annarri. En ek þoli oft lengi frýjuorð bæði þér ok öðrum, en þá stoðar ok ekki at letja mik, þá er ek vil fara.»

Bjarni ferr nú í Sunnudal, ok stendr Þorsteinn í durum, ok köstuðust þeir á nökkurum orðum.

Bjarni mælti: «Þú skalt til einvígis ganga við mik í dag, Þorsteinn, á hól þenna, er hér er í túni.»

«Allt er mér til þess vant,» kvað Þorsteinn, «at berjast við þik, en ek skal þegar útan, er skip ganga, því at ek kenni drengskap þinn, at þú munt fá föður mínum forverk, ef ek fer frá.»

«Ekki stoðar nú undan at mælast,» segir Bjarni.

«Leyfa muntu mér þá, at ek finna föður minn áðr,» sagði Þorsteinn.

«At vísu,» sagði Bjarni.

Þorsteinn gekk inn ok sagði föður sínum, at Bjarni var þar kominn ok bauð honum til einvígis.

Þórarinn karl svaraði: «Ván má hverr maðr þess vita, ef hann á við sér ríkara mann ok siti samheraðs honum ok hafi þó gert honum nökkura ósæmð, at hann mun eigi mörgum skyrtum slíta, ok kann ek því ekki at sýta þik, at mér þykkir þú mikit til hafa gert. Tak nú vápn þín ok ver þik sem sköruligast, því at þar myndi verit hafa minnar ævi, at ekki mynda ek bograt hafa fyrir slíkum sem Bjarni er. Er Bjarni þó inn mesti kappi. Þykkir mér ok betra at missa þín en eiga ragan son.»

6. Einvígi Bjarna ok Þorsteins.

Nú gengr Þorsteinn út, ok fara þeir síðan út á hólinn ok taka til at berjast með harðfengi, ok hjuggust mjök hlífar fyrir hvárumtveggja.

Ok þá er þeir höfðu mjök lengi barizt, þá mælti Bjarni til Þorsteins: «Þyrstir mik nú, því at ek em óvanari erfiðinu en þú.»

«Gakk þú þá til lækjarins,» sagði Þorsteinn, «ok drekk.»

Bjarni gerði svá ok lagði niðr sverðit hjá sér.

Þorsteinn tók upp, leit á ok mælti: «Eigi myndir þú þetta sverð hafa í Böðvarsdal?»

Bjarni svaraði engu. Ganga þeir enn upp á hólinn ok berjast um stundar sakir, ok þykkir Bjarna maðrinn vígkænn ok þykkir fastligra fyrir en hann hugði.

«Margt hendir mik nú í dag,» sagði Bjarni, «lauss er nú skóþvengr minn.»

«Bitt þú hann þá,» kvað Þorsteinn.

Nú lýtr Bjarni niðr, en Þorsteinn gekk inn ok hefir út skjöldu tvá ok sverð eitt, gengr nú á hólinn til Bjarna ok mælti við hann: «Hér er skjöldr ok sverð, er faðir minn sendi þér, ok mun þetta eigi sljóvgast meir í höggunum en þat, sem þú hefir áðr. Nenni ek ok eigi at standa hlífarlauss lengr undir höggum þínum, en gjarna vilda ek nú hætta þessum leik, því at ek em hræddr, at meira muni mega gæfa þín en ógifta mín, ok er hverr frekr til fjörsins um alla þraut, ef sjálfr mætti nökkuru um ráða.»

«Eigi mun nú stoða at beiðast undan,» sagði Bjarni, «berjast skal enn.»

«Eigi mun ek fyrri höggva,» sagði Þorsteinn.

Þá höggr Bjarni allan skjöldinn af Þorsteini, en þá hjó Þorsteinn skjöldinn af Bjarna.

«Stórt er nú höggvit,» kvað Bjarni.

Þorsteinn svaraði: «Ekki hjóttu smæra högg.»

Bjarni mælti: «Betr bítr þér nú it sama vápnit, er þú hefir áðr í dag haft.»

Þorsteinn mælti: «Spara mynda ek við mik óhapp, ef ek mætta svá gera, ok berjumst ek hræddr við þik. Vilda ek enn allt á þínu valdi vera láta.»

Þá átti Bjarni at höggva, ok var nú hvárrtveggi hlífarlauss.

Bjarni mælti þá: «Þat mun illt kaup at taka glæp við miklu happi. Ætla ek mér fullgoldit fyrir þrjá húskarla mína þik einn, ef þú villt mér trúr vera.»

Þorsteinn sagði: «Orðit hafa mér svá færi í dag á þér, at ek mætta svíkja þik, ef ógæfa mín gengi ríkara en lukka þín, ok mun ek eigi svíkja þik,» sagði Þorsteinn.

«Sé ek, at þú ert afbragðsmaðr,» sagði Bjarni. «Lofa muntu mér, at ek ganga inn til föður þíns,» sagði hann, «ok segja honum slíkt sem ek vil.»

«Gakk, sem þú villt fyrir mínum sökum,» kvað Þorsteinn, «ok far þó varliga.»

7. Þorsteinn gerðist heimamaðr Bjarna.

Þá gekk ok Bjarni at lokhvílu þeiri, er Þórarinn karl lá í. Þórarinn spurði þá, hverr þar færi, en Bjarni sagði til sín.

«Hvat segir þú tíðenda, Bjarni minn?» kvað Þórarinn.

«Víg Þorsteins, sonar þíns,» kvað Bjarni.

«Varðist hann nökkut?» kvað Þórarinn.

«Engan mann ætla ek snarligra verit haf a í vápnaskipti en Þorstein, son þinn.»

«Eigi er kynligt at því,» kvað karl, «at þungt veitti við þik í Böðvarsdal, er þú bart nú af syni mínum.»

Þá mælti Bjarni: «Ek vil bjóða þér til Hofs, ok skaltu sitja þar í öðru öndvegi, meðan þú lifir, ok mun ek vera þér í sonar stað.»

«Svá er mér farit,» kvað karl, «sem þeim, er ekki eigu undir sér, ok verðr heitum heimskr maðr feginn. En svá eru heit yðar höfðingja, þá er þér vilið fróa manninn eftir slíka atburði, at þat er mánaðarfró, en þá erum vér virðir eftir þat sem aðrir framfærslumenn, ok fyrnast við þat seint várir harmar. En sá maðr, er handsöl tekr af slíkum manni sem þú ert, má þó vel una sínum hlut, hvat sem at dæma er. Mun ek ok þessi handsöl taka af þér, ok gakk þú nú hingat til mín í rekkjugólfit, ok verðr þú nær at ganga, því at karl skelfr nú allr á fótum fyrir elli sakir ok vanheilsu, en eigi trútt, at mér hafi eigi í skap runnit sonardauðinn.»

Bjarni gekk nú í rekkjugólfit ok tók í hönd Þórarni karli. Hann fann þá, at hann þuklaði á saxi ok vildi þá leggja at Bjarna.

Hann kippði hendinni ok mælti: «Allra fretkarla armastr,» sagði Bjarni. «Nú mun at makligleika fara með okkr. Þorsteinn, sonr þinn, lifir, ok skal hann fara heim með mér til Hofs, en þér skal fá þræla til forverks, ok skal þér einskis vant, meðan þú lifir.»

Þorsteinn fór nú heim með Bjarna til Hofs ok fylgði honum allt til dauðadags ok þótti nær einskis manns maki vera at drengskap ok hreysti.

8. Bjarni gekk suðr ok frá niðjum hans.

Bjarni helt virðingu sinni, ok var hann því vinsælli ok betr stilltr sem hann var ellri ok var allra manna þrautbeztr ok gerðist trúmaðr mikill inn síðasta hluta ævi sinnar. Bjarni fór útan ok gekk suðr ok andaðist í þeiri ferð. Hann hvílir í borg þeiri, er Valerí heitir, ok er þat mikil borg, skammt hingat frá Rómaborg.

Bjarni varð kynsæll maðr. Hans sonr var Skegg-Broddi, er víða kemr við sögur ok var inn mesti afbragðsmaðr um sína daga. Dóttir Bjarna hét Halla ok Guðríðr, er Kolbeinn lögsögumaðr átti. Yngvildr var ok dóttir Bjarna, er Þorsteinn Síðu-Hallsson átti, ok var þeira sonr Magnús, faðir Einars, föður Magnúss byskups. Ámundi var ok sonr Þorsteins ok Yngvildar. Hann átti Sigríði, dóttur Þorgríms blinda. Hallfríðr var ok dóttir Ámunda, föður Guðmundar, föður Magnúss góða ok Þóru, er Þorvaldr Gizurarson átti, ok annarrar Þóru, móður Orms Svínfellings. Guðrún var ok Ámunda dóttir, móðir Þórdísar, móður Helgu, móður Guðnýjar Eyvindardóttur, móður Sturlusona, Þórðar ok Sighvats ok Snorra. Rannveig var ok Ámunda dóttir, móðir Steins, föður Guðrúnar, móður Arnfríðar, er Digri-Helgi átti. Þorkatla var ok Ámunda dóttir, móðir Arnbjargar, móður Finns prests ok Þorgeirs ok Þuríðar, ok hefir margt höfðingsmanna frá þeim komit.

Ok lýkr þar at segja frá Þorsteini stangarhögg.

Источник: Íslendinga sögur. Guðni Jónsson bjó til prentunar.

Текст с сайта Heimskringla

© Tim Stridmann