Daginn eftir fengu gestirnir mjög ljúffenga kjötsnúða í morgunverð, krabba og lambakótelettur og meðan þeir voru að borða kom kokkurinn Níkanor upp til að spyrja hvað þeir vildu fá í hádegismatinn. Hann var meðalmaður á hæð, feitur í framan með lítil augu, nauðrakaður svo engu var líkara en yfirskeggið hefði ekki verið skafið af honum heldur reytt hár fyrir hár.
Aljokhín sagði frá því að Pelageja fagra væri ástfangin af þessum matsveini. Hún vildi ekki giftast honum vegna þess að hann var fylliraftur og þá illur viðskiptis, en féllst á að lifa með honum bara svona hinsegin. En hann var mjög guðhræddur og trúin leyfði honum ekki að lifa sisona; hann heimtaði að hún gengi að eiga sig og vildi hana ekki annars og skammaði hana þegar hann drakk og barði hana meira að segja. Þegar hann drakk faldi hún sig uppi á lofti og grét og Aljokhín og þjónustufólkið fóru þá ekki úr húsi til að geta varið hana ef á þyrfti að halda.
Þeir fóru að tala um ástina.
— Hvernig ástin verður til, sagði Aljokhín, hvers vegna Pelageja fékk ekki ást á einhverjum öðrum sem betur hæfði henni að innræti og útliti, heldur elskar hún einmitt Níkanor, þetta líka trýnið, eins og við köllum hann öll — allt er það alþekkt og hægt að leggja út af því eins og hverjum sýnist. Fram til þessa hafa fram komið aðeins ein sannindi um ástina sem ekki verður um deilt, og það er að „mikill er sá leyndardómur“. Allt annað sem menn hafa sagt og skrifað um ástina varðar ekki lausn vandans heldur voru menn barasta að bera upp spurningu sem láðst hefur að svara síðan. Sú skýring á ástinni sem sýnist eiga við í einu tilfelli passar hreint ekki við tíu önnur, og ég held það sé skást að útskýra hvert dæmi út af fyrir sig og reyna ekki að draga af því almennar ályktanir. Eða eins og læknarnir segja: Maður verður að individúalísera hvert einstakt tilvik.
— Það er satt og rétt, samþykkti Búrkín.
— Við þessir Rússar sem teljum okkur til almennilegs fólks erum veikir fyrir gátum sem enginn getur leyst úr. Venjulega færa menn ástina í skáldlegan búning, skreyta hana með rósum og næturgölum, en við Rússar puntum upp á okkar ástir með þessum örlagagátum og veljum þá úr þeim þær sem ómerkilegastar eru. Þegar ég var stúdent í Moskvu átti ég vinkonu, elskulegustu dömu, sem hugsaði alltaf þegar ég hafði hana í fanginu um það, hve mikið ég mundi láta hana fá á mánuði og hvað pundið af nautakjöti kostaði nú til dags. Eins er með okkur þegar við elskum: Við hættum ekki að spyrja sjálfa okkur í þaula: Stöndum við heiðarlega að þessu eða ekki, er þetta heimskulegt eða viturlegt, til hvers leiðir nú þessi ást og svo framvegis. Ekki veit ég hvort þetta er eins og það á að vera, en hitt veit ég að í þessum vangaveltum er einhver fyrirstaða, ófullnægja, þær ergja mann.
Það var líkast því sem hann vildi segja frá einhverju. Menn sem lifa einir byrgja alltaf eitthvað inni sem þeir vildu gjarna segja frá. I borginni sækja piparsveinar gjarna baðhús og veitingahús barasta til að tala og segja stundum baðvörðum og þjónum merkilegustu sögur, en þeir sem búa í sveit eru því vanastir að úthella sál sinni yfir gesti sína. Nú bar gráan himin við gluggana og regnvot tré, ekkert var hægt að fara í slíku veðri og ekki um annað að ræða en að segja frá og hlusta.
— Ég hefi búið lengi hér í Sofjíno, byrjaði Aljokhín, eða allt frá því að ég lauk námi við háskólann. Ég dýfði ekki hendi í kalt vatn á unglingsárunum og er mest hneigður fyrir að dunda mér við skrifborð, en þegar ég kom hingað hvíldu miklar skuldir á eigninni. Og vegna þess að faðir minn hafði komið sér í skuldir sumpart vegna þess að hann eyddi miklu í menntun mína, þá ákvað ég að héðan færi ég ekki og hér mundi ég vinna þangað til ég hefði greitt upp þessar skuldir. Þessa ákvörðun tók ég og byrjaði að vinna og ég skal játa að það gerði ég með nokkrum viðbjóði. Moldin hér gefur ekki mikið af sér, ef ekki á að vera tap á búskapnum verður maður að notfæra sér vinnu ófrjálsra manna eða leigja sér vinnumenn, sem er næstum því eitt og hið sama, eða þá að búa eins og bændum er títt, það er að segja vinna sjálfur á ökrunum með fjölskyldu sinni. Aðrir kostir eru ekki til. En á þeim tíma fór ég reyndar ekki langt út í þessa sálma. Ég lét engan landskika í friði, ég smalaði saman öllum körlum og kerlingum úr næstu þorpum, unnið var í djöfulmóð, sjálfur plægði ég líka og sáði og sló og lét mér leiðast og gretti mig fýldur eins og sveitaköttur sem stelur gúrkum úr garðinum til að sefa sultinn, mig verkjaði í allan skrokkinn og ég fékk mér blund þar sem ég var staddur. Framan af fannst mér að ég gæti hæglega sætt þetta strit við menningarvenjur mínar, ég hélt að til þess þyrfti ekki annað en halda uppi vissri ytri röð og reglu. Ég kom mér fyrir hér uppi í spariherbergjunum, og kom því á að eftir máltíðir væri mér fært kaffi og líkjör, áður en ég fór að sofa las ég í Evróputíðindum. En svo kom presturinn okkar einu sinni í heimsókn, faðir Ívan, og hann drakk upp alla mína líkjöra í einni lotu og Evróputíðindin lentu líka hjá prestfólkinu, vegna þess að á sumrin, einkum um sláttinn, komst ég venjulega ekki heim í rúmið, heldur sofnaði einhversstaðar úti í skemmu eða bíslagi eða varðkofa úti í skógi — og hvað gat þá orðið um lestur? Smám saman færði ég mig niður á neðri hæð, fór að borða í eldhúsinu með vinnufólkinu og ekki var annað eftir af fyrra munaði en þetta þjónustulið sem annaðist föður minn á sínum tíma og mér þótti sárt að reka frá mér.
Strax á fyrstu árum mínum hér var ég kosinn heiðursfriðdómari. Öðru hverju þurfti ég að fara til borgarinnar til að taka þátt í dómþingi eða fundum héraðsdóms og þetta létti á mér. Þegar maður situr hérna án þess að hreyfa sig tvo þrjá mánuði, ekki síst á veturna, þá kemur að því að maður fer að sakna lafafrakkans svarta. En í héraðsdómi mátti sjá bæði lafafrakka og einkennisbúninga og kjólföt, allt voru þetta lögfræðingar, menn sem höfðu fengið háskólamenntun, maður hafði einhvern að tala við. Það var ekki lítill munaður að sitja í hægindastól í hreinni skyrtu og léttum skóm eftir að hafa sofið frammi í skúr eða étið í kokkhúsinu.
Mér var tekið með kostum og kynjum í bænum og ég var fús til að eignast nýja kunningja. Og þar munaði mestu um þann kunningsskap sem var mér sannast sagna mest að skapi — við Lúganovítsj aðstoðardómsforseta. Þið þekkið hann báðir, afskaplega elskulegur maður. Þetta var eftir íkveikjumálið fræga, rannsóknin stóð í tvo daga og við vorum að niðurlotum komnir. Þá leit Lúganovítsj á mig og sagði:
— Vitið þér hvað? Komið heim með mér að borða.
Á þessu átti ég ekki von því ég þekkti Lúganovítsj lítið, ekki meir en opinber tilefni voru til, og ég hafði aldrei heimsótt hann. Eg rétt skrapp upp á herbergi til að skipta um föt og fór síðan í þetta matarboð. Og nú gafst mér tækifæri til að kynnast Önnu Alexejevnu, konu Lúganovítsj. Hún var enn kornung, ekki eldri en tuttugu og tveggja, og hálfu ári áður hafði hún eignast fyrsta barnið. Allt er þetta liðin tíð og nú ætti ég erfitt með að álta mig á því hvað var svona óvenjulegt við hana, hvað var það við hana sem ég varð svo hrifinn af, en þá strax, meðan við sátum til borðs, var mér það allt skýrt og ljóst svo ekki varð undan vikist. Ég sá fyrir mér konu, unga, fallega, góða, greinda, heillandi, ég hafði aldrei fyrr hitt slíka konu og ég fann um leið í henni manneskju sem væri mér nákomin, sem ég þekkti nú þegar, alveg eins og ég hefði séð þetta andlit, þessi alúðlegu og gáfulegu augu, einhverntíma í bernsku, í albúmi sem lá á kommóðu móður minnar.
Fjórir gyðingar voru ákærðir fyrir íkveikju að samanteknu ráði og mér fannst enginn fótur fyrir þeirri málsmeðferð. Ég æsti mig upp við borðið út af þessu, þetta fékk á mig, ég man ekki lengur hvað ég sagði en Anna Alexejevna hristi höfuðið og sagði við mann sinn:
— Dmítrí, hvernig getur það verið?
Lúganovítsj er góðmenni og ein af þeim einföldu sálum sem halda sér fast í þá skoðun, að hafi maður lent fyrir dómi þá hljóti hann að vera sekur, og að það sé ekki hægt að efast um réttmæti dóms nema með lögformlegum hætti, á skrifuðu skjali, en hreint ekki við matarborð og ekki í einkasamtali.
— Ekki kveiktum við í, sagði hann þýðlega, og ekki er verið að dæma okkur og setja í tugthúsið.
Og bæði reyndu þau hjónin að fá mig til að borða og drekka sem mest. Af ýmsu smálegu, til dæmis því hvernig þau suðu kaffi saman og skildu hvort annað af hálfkveðnum vísum, gat ég dregið þá ályktun að þau byggju við frið og velsæld og væru gesti fegin. Eftir matinn léku þau fjórhent á píanó, síðan dimmdi og ég fór á minn gististað. Þetta var í byrjun vors. Svo var ég allt sumarið bundinn í báða skó í Sofjíno, ég hafði ekki einu sinni tíma til að hugsa til borgarinnar, en minningin um þessa íturvöxnu ljóshærðu konu sat í mér alla daga, ég hugsaði ekki um hana en það var eins og léttur skuggi hennar lægi yfir sál minni.
Seint um haustið var haldin í bænum leiksýning í góðgerðaskyni. Sem ég kem inn í stúku héraðsstjórans — en þangað var ég boðinn í hlénu — sé ég hvar Anna Alexejevna situr þar við hlið héraðsstjórafrúarinnar, og aftur greip mig þessi ómótstæðilega fegurð og þessi elskulegu og blíðu augu og þessi tilfinning að við værum hvort öðru nákomin.
Við sátum hlið við hlið, gengum síðan fram í anddyri.
— Þér hafið grennst, sagði hún. Voruð þér veikur?
— Já. Ég fékk eitthvert tak í öxlina og sef illa þegar rignir.
— Þér lítið ekki nógu vel út. Þegar þér komuð til okkar í vor voruð þér yngri og hressari. Þér voruð í miklum ham og sögðuð margt merkilegt og ég skal viðurkenna að ég var pínulítið hrifin af yður. Einhverra hluta vegna hefi ég oft munað eftir yður í sumar og þegar ég var að búa mig í leikhúsið í dag fannst mér að ég mundi hitta yður. Og hún fór að hlæja.
— En þér eruð eitthvað svo daufur núna, endurtók hún. Það gerir yður eldri.
Daginn eftir borðaði ég morgunverð hjá Lúganovítsjhjónunum, á eftir fóru þau út í sumarbústað sinn til að ganga frá fyrir veturinn og ég með þeim. Eg kom svo aftur með þeim í bæinn og drakk hjá þeim te um miðnættið í friðsæld fjölskyldunnar meðan logaði á arni og móðirin unga brá sér öðru hverju frá til að gá að því hvort telpan hennar svæfi. Eftir þetta heimsótti ég Lúganovítsjhjónin hvenær sem ég kom í bæinn. Þau vöndust mér og ég þeim. Venjulega gekk ég beint inn til þeirra án þess að gera boð á undan mér.
— Hver er þar? heyrði ég draga seiminn einhversstaðar inni í húsinu röddina sem mér fannst svo dásamleg.
— Það er hann Pavel Konstantínovítsj, svaraði þjónustan eða þá fóstran.
Anna Alexejevna kom fram til mín áhyggjufull á svipinn og spurði í hvert skipti:
— Hvers vegna hefurðu ekki látið sjá þig svona lengi? Hefur eitthvað komið fyrir?
Augnaráð hennar, fíngerð og göfug höndin sem hún rétti mér, kjóllinn sem hún bar heima við, hárgreiðslan, röddin, fótatak hennar, allt skilaði þetta því til mín í hvert einasta skipti að eitthvað nýtt, fágætt og mikilvægt væri að gerast í lífi mínu.
Við töluðum lengi í einu og þögðum lengi saman, og hugsaði hvort sitt, eða þá að hún lék fyrir mig á flygilinn. Ef enginn var heima, þá beið ég og talaði við fóstruna, lék mér við barnið eða lagði mig á dívaninn í skrifstofunni og las í blaði, og þegar Anna Alexejevna kom heim tók ég á móti henni í forstofunni, tók við því sem hún hafði keypt inn, og einhverra hluta vegna bar ég alltaf þessa pinkla inn með miklu ástríki og sigri hrósandi eins og strákur.
Máltæki segir: Amstur kerling forðast kunni, svo keypti hún sér grís. Ekki vissu Lúganovítsj og kona hans hvað vandræði voru, svo varð ég þeirra vinur. Ef langur tími leið svo að ég kæmi ekki í bæinn, þá hlaut það að vera vegna þess að ég væri veikur eða eitthvað hefði komið fyrir mig og bæði höfðu af því þungar áhyggjur. Þeim var ekki heldur rótt yfir því, að ég, þessi menntaði maður sem kunni tungumál, byggi uppi í sveit, sífellt á spani eins og íkorni í hjóli, sístritandi en síblankur — í stað þess að fást við fræði einhver eða ritstörf. Þeim fannst að ég hlyti að þjást og þótt ég talaði, hlægi og fengi mér að borða, þá væri það aðeins gert til að fela þjáningar mínar, og ég fann á mér rannsakandi augnaráð þeirra meira að segja þegar glatt var á hjalla og mér leið vel. Þau komu ekki síst við hjartað í mér þegar ég átti í raun og veru í erfiðleikum, þegar einhver lánardrottinn var að þjarma að mér eða ég átti ekki fyrir brýnum greiðslum. Þau hvísluðust bæði á úti við glugga, síðan gekk hann til mín og sagði með alvörusvip:
— Ef yður er fjár vant eins og stendur, Pavel Konstantínovítsj, þá biðjum við konan mín yður í öllum bænum að vera hvergi feiminn við að fá lán hjá okkur.
Og eyrun urðu rauð af geðshræringu. Það kom líka fyrir að hann gekk til mín, rauður um eyrun, eftir að þau höfðu hvíslast á við gluggann, og sagði:
— Konan mín og ég biðjum yður að gera það fyrir okkur að taka við þessari gjöf frá okkur.
Og hann fékk mér skyrtuhnappa, sígarettuveski eða lampa og í staðinn sendi ég þeim úr sveitinni fugl sem ég hafði skotið, smjör og blóm. Þau voru reyndar bæði vel efnum búin. Framan af búskapnum sló ég oft lán hjá hverjum sem væri og gerði mér litla rellu út af því, en ekkert gat fengið mig til að taka við láni frá Lúganovítsjhjónunum. Já en hvað er ég annars að fjasa um þetta!
Ég var óhamingjusamur. Hvort sem ég var heima í húsi, úti á akri eða inni í skemmu hugsaði ég um hana og ég reyndi að ráða leyndarmál þessarar ungu, fallegu og gáfuðu konu, sem giftist lítt spennandi manni, næstum því gamalmenni (eiginmaðurinn var kominn yfir fertugt), elur honum börn. Ég reyndi að skilja leyndarmál þessa hvunndagslega manns, góðmennis og einfeldnings sem talar um hvaðeina með þessari hrútleiðinlegu heilbrigðu skynsemi, heldur sig á dansleikjum og samkvæmum sem næst virðingamönnum, stendur þar dauflegur og engum þarfur með auðmjúkum hlutleysissvip rétt eins og hann hefði verið teymdur þangað til sölu, en trúir eigi að síður á rétt sinn til hamingju, til að eiga með henni börn. Og ég reyndi að komast til botns í því hvers vegna hún varð á vegi einmitt hans en ekki mínum, og hvaða nauðsyn bar til þess að jafnskelfilegt glapræði gerðist í lífi okkar.
Þegar ég kom til borgarinnar sá ég það í augum hennar að hún hafði beðið mín og hún játaði það fyrir mér sjálf að hún hefði frá því þá um morguninn verið haldin einhverri sérstakri tilfinningu og gat sér þess til að von væri á mér. Við töluðum lengi saman, þögðum, en við játuðum hvort öðru ekki ást okkar og földum hana í feimni og gættum hennar vandlega. Við vorum hrædd við allt sem gæti látið okkur koma upp um leyndarmál okkar hvort við annað. Ég elskaði hana blítt og innilega, en ég velti vöngum fram og aftur, ég spurði sjálfan mig að því til hvers ást okkar gæti leitt ef okkur brysti afl til að berjast við hana, mér fannst það með ólíkindum að þessi hljóðláta, dapurlega ást mín gæti allt í einu slitið harkalega í sundur farsælan lífsflaum manns hennar og barna, alls þessa húss, þar sem ég átti ást að fagna og borið var mikið traust til mín. Væri það heiðarlegt? Hún mundi fara með mér, en hvert? Hvert gæti ég farið með hana? Annað mál ef ég lifði glæsilegu og skemmtilegu lífi, ef ég væri til dæmis að berjast fyrir frelsi föðurlands míns, eða væri sjálfur frægur vísindamaður, leikari, listamaður. En ég yrði að taka hana úr einu ofur venjulegu hvunndagsumhverfi og flytja hana í annað eins eða verra. Og hve lengi mundi sú gæfa standa? Hvað yrði um hana ef ég veiktist, dæi, eða ef við blátt áfram hættum að elska hvort annað? Og að líkindum hugsaði hún sitt ráð með svipuðum hætti. Hún hugsaði um manninn sinn, börnin, um móður sína sem unni manni hennar eins og eigin syni. Ef hún gæfi sig á vald tilfinninganna, þá yrði hún að ljúga eða segja satt, og í hennar stöðu var hvorttveggja jafnskelfilegt og óþægilegt. Og hún hefur látið þá spurningu kvelja sig hvort ást hennar færði mér gæfu, hvort hún flækti ekki í einn hnút líf mitt, sem var erfitt fyrir og fullt af hverskyns óhöppum? Henni hefur fundist að hún væri ekki nógu ung fyrir mig lengur, ekki nógu iðin og dugleg til að byrja nýtt líf, og hún talaði oft við manninn sinn um að ég þyrfti að kvænast gáfaðri og virðingarverðri stúlku, sem yrði góð húsmóðir og hjálparhella, en hún bætti því jafnan við um leið, að hæpið væri að slík stúlka fyndist í allri borginni.
Svo liðu árin. Anna Alexejevna átti nú tvö börn. Þegar ég kom í heimsókn, brosti þjónustustúlkan vinsamlega til mín, börnin æptu að nú væri Pavel frændi kominn og héngu um hálsinn á mér, allir voru glaðir. Þau skildu ekki hverju fram fór hið innra með mér og héldu að ég væri líka glaður og reifur. Öllum fannst ég mesta göfugmenni. Bæði fullorðnir og börnin fundu að um stofuna gekk göfug manneskja, og það bætti einhverjum sérstökum töfrum í hug þeirra til mín, rétt eins og einnig þeirra líf yrði hreinna og fegurra í nærveru minni. Við Anna Alexejevna fórum stundum saman í leikhús, alltaf fótgangandi, við sátum hlið við hlið, axlir okkar snertust, ég tók kíkinn þegjandi úr höndum hennar og fann um leið að hún var mér nákomin, að hún var mín, að við gætum ekki hvort án annars verið, en fyrir einhvern undarlegan misskilning kvöddumst við jafnan eins og ókunnugt fólk og fórum hvort sína leið eftir leiksýninguna. Guð má vita hvað um okkur var talað í bænum, en það var ekki satt orð í öllu því sem sagt var.
Seinni árin var Anna Alexejevna farin að heimsækja ýmist móður sína eða systur oftar en áður, hún var stundum í slæmu skapi, nú var komið að því að hún gerði sér grein fyrir ófullnægjunni í lífi sínu, sem hafði farið í súginn, og þá vildi hún hvorki sjá mann sinn né börn. Hún var farin að leita sér lækninga við taugabilun.
Við þögðum og allir þögðu og þegar aðrir voru viðstaddir fann hún til einhverrar undarlegrar gremju í minn garð. Sama var um hvað ég talaði, hún var á öðru máli og ef ég átti í þrætum hélt hún með andstæðingi mínum. Ef ég missti eitthvað, þá sagði hún kalt:
— Til hamingju.
Ef ég gleymdi kíkinum þegar við fórum saman í leikhús, þá sagði hún seinna:
— Ég vissi að þú mundir gleyma honum.
Sem betur fer eða því miður er ekkert í lífi okkar sem ekki tekur enda, fyrr eða síðar. Komið var að skilnaði, því Lúganovítsj hafði verið skipaður dómsforseti í héraði fyrir vestan. Þau þurftu að selja húsgögnin, hestana og sumarhúsið. Þegar við fórum út í sumarhúsið og vorum á bakaleið og litum við til að horfa á garðinn í síðasta sinn og á græna þakið, þá voru allir daprir og ég skildi að tími var kominn til að kveðja fleira en þennan sumarbústað. Ákveðið var að í ágústlok mundum við senda Önnu Alexejevnu til Krím, en þangað vildu læknarnir senda hana, en skömmu síðar ætlaði Lúganovítsj að leggja af stað með börnin vestur.
Heill hópur fylgdi Önnu Alexejevnu á lestarstöðina. Þegar hún var búin að kveðja mann sinn og bömin og rétt komið að þriðju hringingu hljóp ég inn í klefann til hennar til að skjóta upp á hillu körfu sem hún var rétt búin að gleyma — og nú þurfti ég að kveðja hana. Þegar augu okkar mættust þarna í klefanum, slepptu sálarkraftarnir okkur báðum lausum, ég faðmaði hana að mér, hún þrýsti andlitinu að brjósti mér og tárin streymdu úr augum hennar, ég kyssti andlit hennar, axlir, tárvotar hendur, ó, mikið vorum við óhamingjusöm bæði tvö, og ég játaði henni ást mína og með nístandi sársauka í hjarta fann ég hve allt það var óþarft, smátt og sviksamlegt sem hafði komið í veg fyrir ást okkar. Eg skildi, að þegar maður elskar, þá á maður í hugsunum sínum um þessa ást að ganga út frá því sem er æðra og mikilvægara en hamingja eða óhamingja, synd eða dyggð í venjulegum skilningi, eða þá að maður á alls ekki að hugsa neitt.
Ég kyssti hana í síðasta sinn, þrýsti hönd hennar, og við skildum fyrir fullt og allt. Lestin var komin af stað. Ég fékk mér sæti í næsta klefa, sem var auður, og sat þar grátandi að næstu stöð. Síðan fór ég fótgangandi heim til mín í Sofjíno…
Meðan Aljokhín sagði frá stytti upp og sólin lét sjá sig. Búrkín og Ívan Ívanítsj gengu út á svalir, þaðan var frábært útsýni yfir garðinn og lónið sem glampaði á í sólinni eins og spegil. Þeir dáðust að og þótti um leið miður að þessi maður með sín góðlegu og greindarlegu augu sem hafði sagt þeim allt af létta af mikilli einlægni, væri reyndar alltaf á þönum um þetta mikla óðal eins og íkorni í hjóli, en fengist ekki við fræði eða eitthvað annað sem gerði lífið ánægjulegra. Og þeir hugsuðu um það hve sorgmætt andlit ungu konunnar hlyti að hafa verið þegar hann kvaddi hana í járnbrautarklefanum og kyssti andlit hennar og axlir. Báðir höfðu hitt hana í borginni og Búrkín var meira að segja kunnugur henni og fannst hún falleg.
Árni Bergmann þýddi
На другой день к завтраку подавали очень вкусные пирожки, раков и бараньи котлеты; и пока ели, приходил наверх повар Никанор справиться, что гости желают к обеду. Это был человек среднего роста, с пухлым лицом и маленькими глазами, бритый, и казалось, что усы у него были не бриты, а выщипаны.
Алехин рассказал, что красивая Пелагея была влюблена в этого повара. Так как он был пьяница и буйного нрава, то она не хотела за него замуж, но соглашалась жить так. Он же был очень набожен, и религиозные убеждения не позволяли ему жить так; он требовал, чтобы она шла за него, и иначе не хотел, и бранил ее, когда бывал пьян, и даже бил. Когда он бывал пьян, она пряталась наверху и рыдала, и тогда Алехин и прислуга не уходили из дому, чтобы защитить ее в случае надобности.
Стали говорить о любви.
— Как зарождается любовь, — сказал Алехин, — почему Пелагея не полюбила кого-нибудь другого, более подходящего к ней по ее душевным и внешним качествам, а полюбила именно Никанора, этого мурло, — тут у нас все зовут его мурлом, — поскольку в любви важны вопросы личного счастья — всё это неизвестно и обо всем этом можно трактовать как угодно. До сих пор о любви была сказана только одна неоспоримая правда, а именно, что «тайна сия велика есть», всё же остальное, что писали и говорили о любви, было не решением, а только постановкой вопросов, которые так и оставались неразрешенными. То объяснение, которое, казалось бы, годится для одного случая, уже не годится для десяти других, и самое лучшее, по-моему, — это объяснять каждый случай в отдельности, не пытаясь обобщать. Надо, как говорят доктора, индивидуализировать каждый отдельный случай.
— Совершенно верно, — согласился Буркин.
— Мы, русские, порядочные люди, питаем пристрастие к этим вопросам, остающимся без разрешения. Обыкновенно любовь поэтизируют, украшают ее розами, соловьями, мы же, русские, украшаем нашу любовь этими роковыми вопросами, и притом выбираем из них самые неинтересные. В Москве, когда я еще был студентом, у меня была подруга жизни, милая дама, которая всякий раз, когда я держал ее в объятиях, думала о том, сколько я буду выдавать ей в месяц и почем теперь говядина за фунт. Так и мы, когда любим, то не перестаем задавать себе вопросы: честно это или нечестно, умно или глупо, к чему поведет эта любовь и так далее. Хорошо это или нет, я не знаю, но что это мешает, не удовлетворяет, раздражает — это я знаю.
Было похоже, что он хочет что-то рассказать. У людей, живущих одиноко, всегда бывает на душе что-нибудь такое, что они охотно бы рассказали. В городе холостяки нарочно ходят в баню и в рестораны, чтобы только поговорить, и иногда рассказывают банщикам или официантам очень интересные истории, в деревне же обыкновенно они изливают душу перед своими гостями. Теперь в окна было видно серое небо и деревья, мокрые от дождя, в такую погоду некуда было деваться и ничего больше не оставалось, как только рассказывать и слушать.
— Я живу в Софьине и занимаюсь хозяйством уже давно, — начал Алехин, — с тех пор, как кончил в университете. По воспитанию я белоручка, по наклонностям — кабинетный человек, но на имении, когда я приехал сюда, был большой долг, а так как отец мой задолжал отчасти потому, что много тратил на мое образование, то я решил, что не уеду отсюда и буду работать, пока не уплачу этого долга. Я решил так и начал тут работать, признаюсь, не без некоторого отвращения. Здешняя земля дает не много, и, чтобы сельское хозяйство было не в убыток, нужно пользоваться трудом крепостных или наемных батраков, что почти одно и то же, или же вести свое хозяйство на крестьянский лад, то есть работать в поле самому, со своей семьей. Середины тут нет. Но я тогда не вдавался в такие тонкости. Я не оставлял в покое ни одного клочка земли, я сгонял всех мужиков и баб из соседних деревень, работа у меня тут кипела неистовая; я сам тоже пахал, сеял, косил и при этом скучал и брезгливо морщился, как деревенская кошка, которая с голоду ест на огороде огурцы; тело мое болело, и я спал на ходу. В первое время мне казалось, что эту рабочую жизнь я могу легко помирить со своими культурными привычками; для этого стоит только, думал я, держаться в жизни известного внешнего порядка. Я поселился тут наверху, в парадных комнатах, и завел так, что после завтрака и обеда мне подавали кофе с ликерами и, ложась спать, я читал на ночь «Вестник Европы». Но как-то пришел наш батюшка, отец Иван, и в один присест выпил все мои ликеры; и «Вестник Европы» пошел тоже к поповнам, так как летом, особенно во время покоса, я не успевал добраться до своей постели и засыпал в сарае в санях или где-нибудь в лесной сторожке — какое уж тут чтение? Я мало-помалу перебрался вниз, стал обедать в людской кухне, и из прежней роскоши у меня осталась только вся эта прислуга, которая еще служила моему отцу и которую уволить мне было бы больно.
В первые же годы меня здесь выбрали в почетные мировые судьи. Кое-когда приходилось наезжать в город и принимать участие в заседаниях съезда и окружного суда, и это меня развлекало. Когда поживешь здесь безвыездно месяца два-три, особенно зимой, то в конце концов начинаешь тосковать по черном сюртуке. А в окружном суде были и сюртуки, и мундиры, и фраки, всё юристы, люди, получившие общее образование; было с кем поговорить. После спанья в санях, после людской кухни сидеть в кресле, в чистом белье, в легких ботинках, с цепью на груди — это такая роскошь!
В городе меня принимали радушно, я охотно знакомился. И из всех знакомств самым основательным и, правду сказать, самым приятным для меня было знакомство с Лугановичем, товарищем председателя окружного суда. Его вы знаете оба: милейшая личность. Это было как раз после знаменитого дела поджигателей; разбирательство продолжалось два дня, мы были утомлены. Луганович посмотрел на меня и сказал:
— Знаете что? Пойдемте ко мне обедать.
Это было неожиданно, так как с Лугановичем я был знаком мало, только официально, и ни разу у него не был. Я только на минутку зашел к себе в номер, чтобы переодеться, и отправился на обед. И тут мне представился случай познакомиться с Анной Алексеевной, женой Лугановича. Тогда она была еще очень молода, не старше двадцати двух лет, и за полгода до того у нее родился первый ребенок. Дело прошлое, и теперь бы я затруднился определить, что, собственно, в ней было такого необыкновенного, что мне так понравилось в ней, тогда же за обедом для меня всё было неотразимо ясно; я видел женщину молодую, прекрасную, добрую, интеллигентную, обаятельную, женщину, какой я раньше никогда не встречал; и сразу я почувствовал в ней существо близкое, уже знакомое, точно это лицо, эти приветливые, умные глаза я видел уже когда-то в детстве, в альбоме, который лежал на комоде у моей матери.
В деле поджигателей обвинили четырех евреев, признали шайку и, по-моему, совсем неосновательно. За обедом я очень волновался, мне было тяжело, и уж не помню, что я говорил, только Анна Алексеевна всё покачивала головой и говорила мужу:
— Дмитрий, как же это так?
Луганович — это добряк, один из тех простодушных людей, которые крепко держатся мнения, что раз человек попал под суд, то, значит, он виноват, и что выражать сомнение в правильности приговора можно не иначе, как в законном порядке, на бумаге, но никак не за обедом и не в частном разговоре.
— Мы с вами не поджигали, — говорил он мягко, — и вот нас же не судят, не сажают в тюрьму.
И оба, муж и жена, старались, чтобы я побольше ел и пил; по некоторым мелочам, по тому, например, как оба они вместе варили кофе, и по тому, как они понимали друг друга с полуслов, я мог заключить, что живут они мирно, благополучно и что они рады гостю. После обеда играли на рояле в четыре руки, потом стало темно, и я уехал к себе. Это было в начале весны. Затем всё лето провел я в Софьине безвыездно, и было мне некогда даже подумать о городе, но воспоминание о стройной белокурой женщине оставалось во мне все дни; я не думал о ней, но точно легкая тень ее лежала на моей душе.
Позднею осенью в городе был спектакль с благотворительной целью. Вхожу я в губернаторскую ложу (меня пригласили туда в антракте), смотрю — рядом с губернаторшей Анна Алексеевна, и опять то же самое неотразимое, бьющее впечатление красоты и милых, ласковых глаз, и опять то же чувство близости.
Мы сидели рядом, потом ходили в фойе.
— Вы похудели, — сказала она. — Вы были больны?
— Да. У меня простужено плечо, и в дождливую погоду я дурно сплю.
— У вас вялый вид. Тогда, весной, когда вы приходили обедать, вы были моложе, бодрее. Вы тогда были воодушевлены и много говорили, были очень интересны, и, признаюсь, я даже увлеклась вами немножко. Почему-то часто в течение лета вы приходили мне на память и сегодня, когда я собиралась в театр, мне казалось, что я вас увижу.
И она засмеялась.
— Но сегодня у вас вялый вид, — повторила она. — Это вас старит.
На другой день я завтракал у Лугановичей; после завтрака они поехали к себе на дачу, чтобы распорядиться там насчет зимы, и я с ними. С ними же вернулся в город и в полночь пил у них чай в тихой, семейной обстановке, когда горел камин и молодая мать всё уходила взглянуть, спит ли ее девочка. И после этого в каждый свой приезд я непременно бывал у Лугановичей. Ко мне привыкли, и я привык. Обыкновенно входил я без доклада, как свой человек.
— Кто там? — слышался из дальних комнат протяжный голос, который казался мне таким прекрасным.
— Это Павел Константиныч, — отвечала горничная или няня.
Анна Алексеевна выходила ко мне с озабоченным лицом и всякий раз спрашивала:
— Почему вас так долго не было? Случилось что-нибудь?
Ее взгляд, изящная, благородная рука, которую она подавала мне, ее домашнее платье, прическа, голос, шаги всякий раз производили на меня всё то же впечатление чего-то нового, необыкновенного в моей жизни и важного. Мы беседовали подолгу и подолгу молчали, думая каждый о своем, или же она играла мне на рояле. Если же никого не было дома, то я оставался и ждал, разговаривал с няней, играл с ребенком или же в кабинете лежал на турецком диване и читал газету, а когда Анна Алексеевна возвращалась, то я встречал ее в передней, брал от нее все ее покупки, и почему-то всякий раз эти покупки я нес с такою любовью, с таким торжеством, точно мальчик.
Есть пословица: не было у бабы хлопот, так купила порося. Не было у Лугановичей хлопот, так подружились они со мной. Если я долго не приезжал в город, то, значит, я был болен или что-нибудь случилось со мной, и они оба сильно беспокоились. Они беспокоились, что я, образованный человек, знающий языки, вместо того, чтобы заниматься наукой или литературным трудом, живу в деревне, верчусь как белка в колесе, много работаю, но всегда без гроша. Им казалось, что я страдаю и если я говорю, смеюсь, ем, то только для того, чтобы скрыть свои страдания, и даже в веселые минуты, когда мне было хорошо, я чувствовал на себе их пытливые взгляды. Они были особенно трогательны, когда мне в самом деле приходилось тяжело, когда меня притеснял какой-нибудь кредитор или не хватало денег для срочного платежа; оба, муж и жена, шептались у окна, потом он подходил ко мне и с серьезным лицом говорил:
— Если вы, Павел Константиныч, в настоящее время нуждаетесь в деньгах, то я и жена просим вас не стесняться и взять у нас.
И уши краснели у него от волнения. А случалось, что точно так же, пошептавшись у окна, он подходил ко мне, с красными ушами, и говорил:
— Я и жена убедительно просим вас принять от нас вот этот подарок.
И подавал запонки, портсигар или лампу, и я за это присылал им из деревни битую птицу, масло и цветы. Кстати сказать, оба они были состоятельные люди. I? первое время я часто брал взаймы и был не особенно разборчив, брал, где только возможно, но никакие силы не заставили бы меня взять у Лугановичей. Да что говорить об этом!
Я был несчастлив. И дома, и в поле, и в сарае я думал о ней, я старался понять тайну молодой, красивой, умной женщины, которая выходит за неинтересного человека, почти за старика (мужу было больше сорока лет), имеет от него детей, — понять тайну этого неинтересного человека, добряка, простяка, который рассуждает с таким скучным здравомыслием, на балах и вечеринках держится около солидных людей, вялый, ненужный, с покорным, безучастным выражением, точно его привели сюда продавать, который верит, однако, в свое право быть счастливым, иметь от нее детей; и я всё старался понять, почему она встретилась именно ему, а не мне, и для чего это нужно было, чтобы в нашей жизни произошла такая ужасная ошибка.
А приезжая в город, я всякий раз по ее глазам видел, что она ждала меня; и она сама признавалась мне, что еще с утра у нее было какое-то особенное чувство, она угадывала, что я приеду. Мы подолгу говорили, молчали, но мы не признавались друг другу в нашей любви и скрывали ее робко, ревниво. Мы боялись всего, что могло бы открыть нашу тайну нам же самим. Я любил нежно, глубоко, но я рассуждал, я спрашивал себя, к чему может повести наша любовь, если у нас не хватит сил бороться с нею; мне казалось невероятным, что эта моя тихая, грустная любовь вдруг грубо оборвет счастливое течение жизни ее мужа, детей, всего этого дома, где меня так любили и где мне так верили. Честно ли это? Она пошла бы за мной, но куда? Куда бы я мог увести ее? Другое дело, если бы у меня была красивая, интересная жизнь, если б я, например, боролся за освобождение родины или был знаменитым ученым, артистом, художником, а то ведь из одной обычной, будничной обстановки пришлось бы увлечь ее в другую такую же или еще более будничную. И как бы долго продолжалось наше счастье? Что было бы с ней в случае моей болезни, смерти или просто если бы мы разлюбили друг друга?
И она, по-видимому, рассуждала подобным же образом. Она думала о муже, о детях, о своей матери, которая любила ее мужа, как сына. Если б она отдалась своему чувству, то пришлось бы лгать или говорить правду, а в ее положении то и другое было бы одинаково страшно и неудобно. И ее мучил вопрос: принесет ли мне счастье ее любовь, не осложнит ли она моей жизни, и без того тяжелой, полной всяких несчастий? Ей казалось, что она уже недостаточно молода для меня, недостаточно трудолюбива и энергична, чтобы начать новую жизнь, и она часто говорила с мужем о том, что мне нужно жениться на умной, достойной девушке, которая была бы хорошей хозяйкой, помощницей, — и тотчас же добавляла, что во всем городе едва ли найдется такая девушка.
Между тем годы шли. У Анны Алексеевны было уже двое детей. Когда я приходил к Лугановичам, прислуга улыбалась приветливо, дети кричали, что пришел дядя Павел Константиныч, и вешались мне на шею; все радовались. Не понимали, что делалось в моей душе, и думали, что я тоже радуюсь. Все видели во мне благородное существо. И взрослые и дети чувствовали, что по комнате ходит благородное существо, и это вносило в их отношения ко мне какую-то особую прелесть, точно в моем присутствии и их жизнь была чище и красивее. Я и Анна Алексеевна ходили вместе в театр, всякий раз пешком; мы сидели в креслах рядом, плечи наши касались, я молча брал из ее рук бинокль и в это время чувствовал, что она близка мне, что она моя, что нам нельзя друг без друга, но, по какому-то странному недоразумению, выйдя из театра, мы всякий раз прощались и расходились, как чужие. В городе уже говорили о нас бог знает что, но из всего, что говорили, не было ни одного слова правды.
В последние годы Анна Алексеевна стала чаще уезжать то к матери, то к сестре; у нее уже бывало дурное настроение, являлось сознание неудовлетворенной, испорченной жизни, когда не хотелось видеть ни мужа, ни детей. Она уже лечилась от расстройства нервов.
Мы молчали и всё молчали, а при посторонних она испытывала какое-то странное раздражение против меня; о чем бы я ни говорил, она не соглашалась со мной, и если я спорил, то она принимала сторону моего противника. Когда я ронял что-нибудь, то она говорила холодно:
— Поздравляю вас.
Если, идя с ней в театр, я забывал взять бинокль, то потом она говорила:
— Я так и знала, что вы забудете.
К счастью или к несчастью, в нашей жизни не бывает ничего, что не кончалось бы рано или поздно. Наступило время разлуки, так как Лугановича назначили председателем в одной из западных губерний. Нужно было продавать мебель, лошадей, дачу. Когда ездили на дачу и потом возвращались и оглядывались, чтобы в последний раз взглянуть на сад, на зеленую крышу, то было всем грустно, и я понимал, что пришла пора прощаться не с одной только дачей. Было решено, что в конце августа мы проводим Анну Алексеевну в Крым, куда посылали ее доктора, а немного погодя уедет Луганович с детьми в свою западную губернию.
Мы провожали Анну Алексеевну большой толпой. Когда она уже простилась с мужем и детьми и до третьего звонка оставалось одно мгновение, я вбежал к ней в купе, чтобы положить на полку одну из ее корзинок, которую она едва не забыла; и нужно было проститься. Когда тут, в купе, взгляды наши встретились, душевные силы оставили нас обоих, я обнял ее, она прижалась лицом к моей груди, и слезы потекли из глаз; целуя ее лицо, плечи, руки, мокрые от слез, — о, как мы были с ней несчастны! — я признался ей в своей любви, и со жгучей болью в сердце я понял, как ненужно, мелко и как обманчиво было всё то, что нам мешало любить. Я понял, что когда любишь, то в своих рассуждениях об этой любви нужно исходить от высшего, от более важного, чем счастье или несчастье, грех или добродетель в их ходячем смысле, или не нужно рассуждать вовсе.
Я поцеловал в последний раз, пожал руку, и мы расстались — навсегда. Поезд уже шел. Я сел в соседнем купе, — оно было пусто, — и до первой станции сидел тут и плакал. Потом пошел к себе в Софьино пешком…
Пока Алехин рассказывал, дождь перестал и выглянуло солнце. Буркин и Иван Иваныч вышли на балкон; отсюда был прекрасный вид на сад и на плес, который теперь на солнце блестел, как зеркало. Они любовались и в то же время жалели, что этот человек с добрыми, умными глазами, который рассказывал им с таким чистосердечием, в самом деле вертелся здесь, в этом громадном имении, как белка в колесе, а не занимался наукой или чем-нибудь другим, что делало бы его жизнь более приятной; и они думали о том, какое, должно быть, скорбное лицо было у молодой дамы, когда он прощался с ней в купе и целовал ей лицо и плечи. Оба они встречали ее в городе, а Буркин был даже знаком с ней и находил ее красивой.
Источник: Bjartur og frú Emilía: tímarit um bókmenntir og leiklist. Nr. 14 (01.01.1994). Bl. 55.