Hví er gull kallat sáð kraka?
Konungr einn í Danmǫrk er nefndr Hrólfr kraki2. Hann var ágǽtastr fornkonunga, fyrst af mildi ok frǿknleik ok lítillǽti. Þat er eitt mark um lítillǽti hans, er mjǫk er fǿrt í frásagnir, at einn lítill sveinn ok fátǿkr er nefndr Vǫggr; hann kom í hǫll Hrólfs konungs; þá var konungrinn ungr at aldri ok grannligr á vǫxt. Þá gekk Vǫggr fyrir hann ok sá upp á hann. Þá mǽlti konungr: “Hvat villtu mǽla, sveinn, er þú sér á mik?” Vǫggr segir: “Þá er ek var heima, heyrða-k sagt, at Hrólfr konungr at Hleiðru3 var mestr maðr á Norðrlǫndum, en nú sitr hér í hásǽti kraki einn lítill, ok kallit þér hann konung!” Þá svarar konungr: “Þú sveinn hefir gefit mér nafn, at ek skal heita Hrólfr kraki, en þat er títt, at gjǫf skal fylgja nafnfesti. Nú sé ek þik enga gjǫf hafa til at gefa mér at nafnfesti, þá er mér sé þǽgilig; nú skal sá gefa ǫðrum, er til hefir;” tók gullhring af hendi sér ok gaf honum. Þá mǽlti Vǫggr: “Gef þú allra konunga heilastr! Ok þess strengi ek heit at verða þess mannz bani, er þinn banamaðr verðr.” Þá mǽlti konungr ok hló við: “Litlu verðr Vǫggr feginn!”
Annat mark var þat sagt frá Hrólfi kraka um frǿknleik hans, at sá konungr réð fyrir Uppsǫlum, er Aðils4 hét. Hann átti Yrsu, móður Hrólfs kraka. Hann hafði ósǽtt við þann konung, er réð fyrir Nóregi, er Áli5 hét. Þeir stefndu orrostu milli sín á ísi vatns, þess er Vǽnir heitir. Aðils konungr sendi boð Hrólfi kraka, mági sínum, at hann kvǽmi til liðveizlu við hann, ok hét mála ǫllum her hans, meðan þeir vǽri í ferðinni, en konungr sjalfr skyldi eignask þrjá kostgripi, þá er hann kaus ór Svíþjóð. Hrólfr konungr mátti eigi fara fyrir ófriði, þeim er hann átti við Saxa, en þó sendi hann Aðilsi berserki sína tolf; þar var einn Bǫðvarr-bjarki ok Hjalti hugprúði, Hvítserkr hvati, Vǫttr, Veseti, þeir brǿðr Svipdagr ok Beigaðr.
Í þeiri orrostu fell Áli konungr ok mikill hluti liðs hans. Þá tók Aðils konungr af honum dauðum hjalminn Hildisvín ok hest hans Hrafn. Þá beiddusk þeir berserkir Hrólfs kraka at taka mála sinn, þrjú pund gullz hverr þeira, ok umframm beiddusk þeir at flytja Hrólfi kraka kostgripi, þá er þeir kuru til handa honum; þat var hjalmrinn Hildigǫltr ok brynjan Finnzleif, er á hvárigu festi járn, ok gullhringr, sá er kallaðr var Svíagríss6, er átt hǫfðu langfeðgar Aðils. En konungr varnaði allra gripanna ok eigi heldr galt hann málann. Fóru berserkir braut ok unðu illa sínum hlut, sǫgðu svá búit Hrólfi kraka; ok jafnskjótt byrjaði hann ferð sína til Uppsala.
Фиг. 1. Воины в шлемах (изображение на бронзовой пластинке, VII век, Швеция).
Ok er hann kom skipum sínum í ána Fýri, þá reið hann til Uppsala ok með honum tolf berserkir hans, allir griðalausir. Yrsa, móðir hans, fagnaði honum ok fylgði honum til herbergis ok eigi til konungs hallar. Váru þá gǫrvir eldar stórir fyrir þeim ok gefit ǫl at drekka. Þá kómu menn Aðils konungs inn ok báru skíð á eldinn ok gørðu svá mikinn, at klǽði brunnu af þeim Hrólfi, ok mǽltu: “Er þat satt, at Hrólfr kraki ok berserkir hans flýja hvárki eld né járn?” Þá hljóp Hrólfr kraki upp ok allir þeir; þá mǽlti hann: “Aukum enn elda at Aðils húsum!” Tók skjǫld sinn ok kastaði á eldinn ok hljóp yfir eldinn, meðan skjǫldrinn brann, ok mǽlti enn: “Flýr-a sá eld, er yfir hleypr.” Svá fór hverr at ǫðrum hans manna, tóku þá, er eldinn hǫfðu aukit, ok kǫstuðu þeim á eldinn.
Фиг. 2. Воин на коне в сопровождении воронов (изображение на бронзовой пластинке, VII век, Швеция).
Þá kom Yrsa ok fekk Hrólfi kraka dýrshorn fullt af gulli ok þar með hringinn Svíagrís ok bað þá braut ríða til liðsins. Þeir hljópu á hesta sína ok ríða ofan á Fýrisvǫllu. Þá sá þeir, at Aðils konungr reið eptir þeim með her sinn alvápnaðan ok vill drepa þá. Þá tók Hrólfr kraki hǿgri hendi gullit ofan í hornit ok sǿri alt um gǫtuna. En er svíar sjá þat, hlaupa þeir ór sǫðlunum, ok tók hverr, slíkt er fekk. En Aðils konungr bað þá ríða ok reið sjalfr ákafliga. Sløngvir hét hestr hans, allra hesta skjótastr. Þá sá Hrólfr kraki, at Aðils konungr reið nǽr honum, tók þá hringinn Svíagrís ok kastaði til hans ok bað hann þiggja at gjǫf. Aðils konungr reið at hringinum ok tók til með spjóts oddinum ok rendi upp á falinn. Þá veyk Hrólfr kraki aptr ok sá, er hann laut niðr; þá mǽlti hann: “Svínbeygt hefi ek nú, þann er ríkastr er með svíum!” Sva skilðusk þeir.
Фиг. 3. Внутренность древнескандинавского дома (реконструкция по археологическим и литературным данным).
Af þessi sǫk er gull kallat sáð kraka eða Fýrisvalla.
1 Для сравнения приводится первый абзац текста в ненормализованной орфографии:
Hvi er gvll kallat sað Kraka? Konvngr eiN iDanmork er nefndr Hrolfr kraki. Hann var agætaztr fornkonvnga, fyrst af mildi ok fræknleik ok litillæti. Þat er eitt mark vm litillæti hans, er mioc er fært ifrasagnir, at eiN litill sveiN ok fatækr er nefdr Vaugr; hann kom ihavll Hrolfs konvngs; þa var konvngriN vngr at aldri ok graNligr avoxt. Þa geck Vogr firir hann ok sa vpp ahann. Þa mælti konvngr: “Hvat viltv mæla sveiN, er þv ser amic?” Vǫgr s: “Þa er ec var heima, heyrþac sagt, at Hrólfr konvngr at Hleiðrv var mestr madr a Norðrlondvm, en nv sitr her ihasæti kraki eiN litill, ok kallit þer hann konvng.” Þa svarar konvngr: “Þv, sveiN, hefir gefit mer nafn, at ec skal heita Hrolfr kraki, en þat er títt, at giof skal fylgia nafnfesti. Nv se ec þic enga giof hafa til at gefa mer at nafnfesti, þa er mer se þægilic; nv skal sa gefa oðrvm, er til hefir,” tok gvllhring af hendi ser ok gaf honvm. Þa mslti Vǫgr: “Gef þv allra konvnga heilaztr! Ok þes strengi ec heit, at verþa þes maNz bani, er þiN bana maðr verðr.” Þa mælti konvngr ok hlo við: “Litlv verþr Vǫgr feginn.”
2 Hrólfr kraki — прославленный в народных сказаниях датский конунг из рода Скьольдунгов (VI в.)
3 Hleiðr — резиденция Скьольдунгов (на о. Зеландия)
4 Aðils — шведский конунг из рода Инглингов (VI в.); Uppsalir — резиденция инглингов и центр языческого культа в Швеции (соврем. Gamla Uppsala, в 5 км от города Uppsala).
5 Áli — шведский конунг, брат отца Адильса, свергнутый Адильсом после долгой борьбы.
6 То, что сокровища шведского короля назывались «свинья» (Hildi-svin), «кабан» (Hildi-gǫltr) и «поросёнок» (Svía-gríss), объясняется, по-видимому, тем, что Уппсала была центром культа бога плодородия Фрея, священным животным которого была свинья.
Источник: Стеблин-Каменский М. И. Древнеисландский язык. — М.: Едиториал УРСС, 2002. — 288 с.
OCR: Stridmann
«Младшая Эдда» называется также «прозаической», поскольку большая ее часть — проза, или «снорриевой» (по исландски Snorra Edda), поскольку ее автором был Снорри Стурлусон (1178–1241), знаменитый исландский учёный, историк, поэт и политический деятель. Она была написана, по-видимому, в 1222–1225 г. г. По замыслу она представляет собой учебник поэтического искусства из трех частей: мифологической, языковой и метрической. Первая ее часть «Обольщение Гюльви» (Gylfaginning) — содержит обзор языческой мифологии, необходимой для понимания поэзии. Этот обзор иллюстрируется цитатами из мифологических песен «Старшей Эдды» и обрамляется рассказом о короле Гюльви, который попадает к богам и расспрашивает их о языческих мифах. Вторая часть — «Язык поэзии» (Skaldskaparmál) — содержит обзор поэтических фигур (так называемых кеннингов) и поэтических синонимов (так называемых хейти). Этот обзор иллюстрируется цитатами из поэзии скальдов (которая и сохранилась только как цитаты в прозаических произведениях) и обрамляется, но не так последовательно, как мифологический обзор первой части, рассказом о пире богов, на котором морской великан Эгир расспрашивает скальда Браги о поэтическом языке. Для объяснения отдельных кеннингов здесь рассказываются некоторые мифологические и героические сказания. Один из таких рассказов — а именно, рассказ о том, почему золото называется посевом Хрольва Краки, — и приводится ниже. Третья часть — «Перечень размеров» (Háttatal) — состоит из поэмы самого Снорри, которая иллюстрирует все возможные стихотворные размеры и одновременно прославляет воинские доблести и щедрость покровителей Снорри — норвежского короля Хакона и ярла Скули, и метрического комментария к этой поэме.
«Младшая Эдда» сохранилась в нескольких полных или частичных списках, между которыми есть значительные расхождения. Важнейший из них — codex regius 2367 (ок. 1325 г.). В одном из других списков (codex Uppsaliensis, той же эпохи) говорится: bók þessi heitir Edda. ‘Книга эта называется Эдда’. Однако значение и этимология самого слова Edda остаются спорными. Обычно это слово связывают или с óðr ‘поэзия’ (ср. stedda ‘кобыла’, от stóð табун лошадей’, и т. п.) и тогда переводят его как ‘поэтика’, или с Oddi, т. е. с названием хутора, где Снорри воспитывался (ср. Vatnshyrna название рукописи, от Vatnshorn — название хутора). «Младшая Эдда» много раз издавалась. Ниже приводится текст по изданию Edda Snorra Sturlusonar utgivet ved Finnur Jónsson, København, 1931, стр. 139–142, но в нормализованной орфографии1.