263 Í nafni föður ok sonar ok heilags anda byrjast hér prologus eptirfarandi sögu, hver samanstendr af lífi ok jarleignum virðuligs herra Þorláks biskups Þórhallssonar, er sannliga má segjast primas þessa lands, firir þá grein, at drottinn várr Jesus Christus, sannr guð og sannr maðr, valdi hann fyrstan til þess af öllum réttlatum mönnum sínum á þessu landi, at skína efalausliga í heilagleiks frægð, birtandi hans dýrðarfulla verðleika með háleitum stórtáknum. Þessa heilaga manns lif má kristnum manni vera svá sem hin skýrasta skuggsjó til eptirdæmis, þvíat guð drottinn sýnir þat með þeim jarteignum, sem veitast firir hans verðleika, at þessi blezaði biskup hefir rettan boðorðanna veg gengit. Má þat ok skilja af hans sögu, at í sérhverjum stétt síns lifs, frá bernsku ok til hins hæsta kennimannskapar, hefir hann auðgaðr verit góðum verkurn umfram flesta aðra sér samtíða; þó at fyrra hlut sinna lífdaga sýndist hann fylgja heiminum fyrir nokkura grein, þá var hann þó allt eins hlýðinn guði ok hans lögmáli. En svá sem hann var biskup vorðinn, fágaði hann fagrl[iga á-]2 sjánu Skalholltensis kristni með setníngu boðo[rða sinna]3, brot sníðandi lýti lastanna. Þessi sami guðs játtari, [skína]ndi4 ok ilmandi með sínum heilagleik, veri nærri várum framburði með sínu árnaðarorði, at vér megim makliga hluti skrifa, guði til lofs ok dýrðar, 264 sjálfum sér til sæmdar ok virðíngar, öllum heyrandum mönnum til góðrar ok andligrar hugganar. Þat dregr oss mjök til at skrifa líf ok jarteignir þessa virðuligs herra ok andaligs föður, at í fornum framburði sögunnar virðist oss hann varla hafa verðuga minníng af þeim þrautum ok meingerðum, sem hann hefir þolat af sínum mótstöðumönnum, þeim sem upp vóru á kirkjunnar skaða í hans biskupsdómi, ok af þessu efni þikkir oss minna talat, en vér vildim. En sá góði maðr, sem í fyrstu hefir söguna setta, byrjar svá sitt mál, sem hér fylgir5.
Á þeim tíma, er guðs kristni stýrði Anacletus páfi, annarr með því nafni, en konúngar vóru ifir Noregi Magnús Sigurðarson ok Haraldr gilli, var fæddr Þorlákr hinn helgi í því héraði á Íslandi, er Fljótshlíð heítir, á bæ þeim er heitir at Hlíðarenda, á þvi ári, er Þorlákr biskup Runólfsson andaðist, [er hinn þriði var biskup í Skáiholti. Eigi bar af því nöfn þeirra saman, at hann væri eptir honum heitinn, heldr af því, at sá, er öllu stýrir, vildi þá virðíng gera Þorláks biskups hins fyrra, at hans nafn væri jafnan elskat ok dýrkat af öllum mönnum, þeim sem síðan hefir auðit vorðit at heyra ok vita dýrð hins sæla Þorláks biskups. Hefir almáttugr guð þá dýrð veitta nafni hins helga Þorláks biskups, sem firir sagði Salomon hinn spaki, at betra væri gott nafn en mikil auðæfi, en þat var þá sannliga gott, er helgat var undir heilagri skírn en blezat síðan biskupstign; hefir sá orðskviðr í þessu sannazt, sem mælt er, at þat er spát er spakir mæla, því at þat nafn verðr nú mörgum gulli betra, þeim er á hann heita í sínum nauðsynjum. Þat sannast ok í þessu máli, sem heilug ritníng segir, at betra er gott nafn en dýrðlig smyrsl, firir því at nú berr oft þá raun á, at þat verðr skjótt grætt firir ákall hans heilaga nafns, er hvárki hefir áðr heilt mátt verða af smyrslum né lækníngum mannligum7.
Faðir Þorláks hét Þórhallr, en Halla móðir; þau vóru vinsæl ok velferðug. Hann var farmaðr áðr hann gerði bú, en 265 hún fengsöm ok forvitra. Þau vóru bæði góðrar ættar ok göfugra manna fram í kyn. En þat má nú auðsýnt vera, at guð hefir fagrliga þat við oss efnt, er hann hét firir munn Davíðs spámanns, at blezat myndi vera kyn réttlátra manna , ok má þat sjá nú framkomit í lífi Þorláks biskups. Frændr hans hinir nánustu vóru réttlátir ok ráðvandir, ok höfðu fjölskyldur miklar en fjárhlut úgnógan.
Þorlákr var þá úngr at aldri, er faðir hans ok móðir brugðu búi sínu; hann var úlíkr flestum mönnum: auðráðr ok auðveldr í öllu, hlýðinn ok hugþekkr hverjum manni, fálátr ok fályndr um allt, trúr ok tíðrækinn, nýtr ok námgjarn þegar á únga aldri. Hann nam psaltera, áðr lið þeirra dreifðist, en lítið hafði hann þá annat bóknám í fyrstu. En þegar var hann svá alhugasamr á únga aldri, at vitrum mönnum fundust8 orð um. En þó hann hefði eigi allmikit nám á barnsaldri, þá gekk firir þat í hans háttum, sem hann hefði náliga allt þat numit, sem honum mátti mest sæmd ok siðbót í vera. Hann þýddist eigi leika né lausúng; hann var vakr ok vel stilltr, ok lét þó snemma á kenna, at hann mundi þau heilræði þýðast vilja, er Davíð kennir í psalminum, at maðr skal hneigja sik frá illu ok gjöra hit góða, leita friðarins ok fylgja honum eptir. Eu er móðir hans sá af sinni vizku með guðs forsjó, hversu ágætr kennimaðr hann mátti verða af sinum háttum góðum, ef nám hans færi fram, þá réðust þau mæðgin í hinn hæsta höfuðstað, í Odda, undir hönd Eyjólfs prests Sæmundarsonar, er bæði hafði höfðíngsskap mikinn ok lærdóm góðan, gæzku ok vitsmuni nægri en festir aðrir; ok bar Þorlákr biskup honum þat vitni jafnan síðan, þá er talat var um háttu góðra mauna: at þat vóru siðvenjur Eyjólfs fóstra hans.
Eyjólfr prestr virði Þorlák mest allra sinna lærisveina, um þat allt, er til kennimannsskapar kom, af því at hann sá þat af sinni vizku, ok hans meðferð, er síðarr reyndist, at hann mundi fyrir þeim öllum vera um þat, er til þess komi. Hann tók vígslur þegar á únga aldri, þar til er hann var djákni, af Magnúsi biskupi, en því fóru vígslur hans skjótt fram, at þat fundu ifirboðararnir, at hann hugleiddi sjálfr ok gætti alls þess vanda, er fylgði hverri vígslu er hann tók, ok svá skjótt, sem 266 fram fór hans nám ok vígslur, þá let hann til sín koma at firirboði með ráðinni staðfesti alla mannkosti, þá er vígslunni áttu at fylgja; lét hann sér þat í hug koma, meðan nám var minna ok vígslur smærri, er Isidorus biskup mælti, spakr ok heilagr: at bæði er nytsamligt at nema margt ok lifa réttíliga; en ef eigi má bæði senn verða, þá er enn nauðsynligra at lifa vel. Hann gælti þess ok, þó at meir fylgdi þjónan ok litilæti hinum smærrum vígslum, heldr en allmikil veraldar virðíng, at hann hély öllum þeim manndygðum, er fylgja áttu hinum minna vanda, þá er hann var haf[i]ðr á hærri palla vanda [ok] virðíngar með hinum stærrum vígslum. Sú var iðn hans, er hann var á úngum aldri, at hann var löngum at bóknámi, en at riti optliga, á bænum þess í millum, en nam, þá er eigi dvaldi annat, þat er móðir hans kunni at kenna honum: ættvísi ok mannfræði.
Eptir þat er Magnús biskup andaðist, var nokkura stund biskupslaust í Skálaholti, ok gjörðist þá kennimannafátt; var þat þá ráð manna, at biðja Björn biskup til at gjöra vígslur á alþíngi; var þá fyrr komit til þings en nú9, ok hann lét þat at bæn manna; vígði hann Þorlák til presls ok marga aðra klerka. En er hann var prestr vorðinn, tók hann sjálfr forráð tíðagjörðar; þá varð þat skjótt auðsýnt, hvat geyminn ok gætinn hann myndi10 at vera, bæði um tíðir sínar ok allt þat annat, er honum var á hendr fóigit með þeirri vígslu, er hann hafði þá tekit. Hann fór þá enn lítilátliga með sínu máli sem fyrr, ok tók sér, þá er leið hin fyrstu misseri, þíng fésöm, ok hafði þau11 nokkura hríð, varð honum þat bæði gott til fjár, ok svá vinsælda, af því at náliga unni honum hverr maðr, er hjá honum var. Hafa þau mörg góð dæmi sókt hinn sæla Þorlák, er sjaldgæt hafa orðit mörgum öðrum: at hann var bæði senn úngr ok gamall, úngr at aldri en gamall at ráðum ok góðum siðum, er hann skrýddist þá enn at nýju mörgum mannkostum, ok allra helzt þeim er Davíð kallaði kennimönnunum í skyldasta lagi, at þeir skildi skrýðast hjálpræði ok lítilæti, ok sýndi hann þat alla æfi síðan, at honum myndi þat 267 aldri ofhent vera, þá er hann þurfti til at taka, ok nutu þess allir, er í nánd honum vóru staddir.
Þá er því hafði fram farit nokkura stund um ráð Þorlaks, sem nú var sagt, ok honum var orðit gott til fjár, fýstist hann til utanferðar, ok vildi kanna siðu annarra góðra manna; fór hann síðan þar til er hann kom í París, ok var þar í skóla lengi, svá sem hann þóttist þurfa til þess náms, er hann vildi þar nema, þaðan fór hann til Englands, ok var þar í Lincolni12, ok nam þar enn mikit nám ok farsælligt, bæði sér ok öðrum, ok hafði þá enn meira gott af sér at miðla i símun kenningum, þat er hann var áðr trautt jafnvel til færr. En er hann hafði vj vetr í burtu verit af Íslandi, þá vitjaði hann aptr til frænda sinna ok fóstrjarðar, ok urðu honum fegnir frændr hans ok fóstbræðr ok allir ástvinir, en móðir hans þeim mun fegnust ok systr, sem þeim varð mest atlangt13, en mest niðrfall i, hefði hann ekki til komit. Móðir hans fylgdi honum jafnan, síðan er hann kom út, en hann veitti systrum sínum ástsamliga ásjá: Ragneiði móður Páls, er síðan varð biskup eptir Þorlák, en annarri Eyvöru. Hann var þá með sama lítilæti eðr meira, er hann kom aptr or sinni ferð, sem hann hafði áðr, en eigi hafði hann sótt ofbeldi, sem margr annarr, sá er minni fremd ok giptu sækir í sinni burtferð, en hann hafði sótt. Þoríákr hafði sér at fararblóma lærdóm ok lítilæti, ok marga góða siðu, þá er hann sá í sinni burtferð með mörgum góðum mönnum, biskupum ok öðrum lærðum mönnum ok ráðvöndum, þeim er nær vóru því komnir14, at firir öndverðu hefír hafizt guðs krisini, ok síðan magnazt. Hann var enn með frændum sínum nokkura vetr, ok hafði þá enn góðan fjárhlut í hendi, ok sá þat margir vitrir menn, þeir sem honum vóru nálægir, at hann var þá miklu betr til fallinn margra góðra hluta ok stórra, þeirra er miklu varðaði, en áðr en hann færi utan.
En er eigi liðu langar stundir, þá fýstu frændr Þorlaks at hann skyldi kvángast; þóttust þeir þat sjá, at hann var femaðr mikiIl15 ok forsjáll maðr um flest. En guðs kristni hefir lengi magnazt ok vaxit vandi lærðra manna, firir forboða 268 sakir, af því at þá var eigi mjök um vandat af ifirboðum, þó at prestar fengi ekkna, en nú er þat firirboðit. En þá vóru þær konur svá í heraði, er beztir kostir þóttu vera. Varð Þorlákr til þess eggjaðr, at hann fór síðan, ok frændr hans með honum, á þann bæ er at Háfi16 heitir, ok ætlaði at biðja sér ekkju, er þar bjó. Hún var mikilsháttar kona; þar var forkunnar vel við þeim tekit. Á þeirri nóttu sýndist Þorláki í draumi göfuligr maðr ifirlits, með sæmiligum búníngi, ok mælti: “hvárt hafi þer ætlat híngat erindi yðvart, ef þér megit sjálflr ráða"? Þorlákr svarar: “ek veit eigi at hverju verða vill". Draummaðrinn mælti: “veit ek, at þú ætlar hér konu at biðja, en þú skalt eigi þat mál láta upp koma, af því at þér er önnnr brúðr hugut, ok er sú miklu æðri, ok öngva skaltu aðra fá". En er hann hafði þetta mælt, þá hvarf hann frá honum at sýn; ok er ÞorIákr vaknaði, þá var hann svá horfinn því máli, at hann bað aldri konu síðan. Fóru þeir burt eptir þat, ok vóru þau ekkjan góðir vinir síðan alla æfi, en þó þótti mönnum nokkut kynlegt, er hann var svá hverflyndr í þessu máli, áðr þeir vissu hvat til hafði komit, en þá kunnu allir þessu vel. En eptir þenna atburð allan saman, þá kveyktist eigi hugr hans til metnaðar, þó at honum væri vitrað ok birt af guði, at hann ætlaði honum æðri forlög en frændr hans hefði til hugat, ok sjálfr hann samþyktist við; heldr jók hann sik því fastara í lítilæti, eptir hinna beztu manna dæmum, at því lítilátari liafa allir verit, sem þeir hafa hærra gengit í guðs augliti, eptir heilræðum almáttugs guðs, er hann mælir svá, at hverr sá er sik lægir, man verða upphaf[i]ðr, ok: “nemi þér af mér, því at ek em mjúkr ok litilátr í hjarta, ok munu þér finna hvíld öndum yðrum"; ok þá er þann veg hafði fram farit um hríð, þá lýstist brátt yfir því, hvat honum hafði lengi í skapi verit fyrir ástar sakir við guð.
Í þann tíma var ágætr kennimaðr í höfutstað þeim er heitir í Kirkjubæ, sá er Bjarnhéðinn hét, hann var vitr ok vinsæll. En er hvárr þeirra ÞorIáks frá17 til annars, þá gjörði hvárn þeirra fúsan til samvista við annan, ok lét guð þat eptir þeim, sem hann er vanr, at láta réttar fýsnir [eptir] ráðvöndum mönnum, ok fór Þorlákr þá vistafari í Kirkjubæ, ok var 269 þar vj vetr í samt; fengu þeir þat þá reynt, er guð segir svá, at „ok mitt er sætt ok byrði mín er létt". Var þá bæði, at eykirnir vóru styrkvir fenguir undir okit, enda báru þeir léttiliga, af því þeir tóku þá náliga allan vanda at bera firir því öllu foiki, er þau hérut bygði, er þeim vóru nálæg. Eignuðust þeir makliga þau nöfi, er almáttugr guð kallaði sína postula þessa heims Ijós, því at þeir lýstu líknarbraut lil eilífs fagnaðar, bæði með ágætum áminníngum orða ok dýrðligra dæma18; mátti þat sjá á hversdagligum háttum þeirra ok atferðum, at þeir urðu sjaldan afhuga því, er guð mælti til sinna lærisveina: „lýsi Ijós yðvart firir mönnum, at þeir megi sjá alferðir yðar góðar, ok dýrkit þér foður yðvarn, þann á himnum er". Svá sýndist þeim, er ásamt vóru við þá, sem náliga væri þær engar stundir19, at ei mætti nokkut gott af þeim lesa. Vóru þeir ok svá jafnlyndir ok samlyndir at góðu, sem Lucas segir frá postulum guðs, at þeir höfðu eitt hjarta ok eina önd. Fór þat þá víða um hérut, hversu þeir þóttu ólíkir flestum mönnum í sínum siðum, var þat þá vitra manna mál, at hvergi myndi vænna til at leita20 en þar, þó at mann þyrfti at kjósa lil hins mesta vanda á Íslandi, ok var þat eigi missýni, sem síðan reyndist.
Firir þeim bæ öðrum, er beztr var í því heraði, réð sá maðr er Þorkell hét, auðigr at fé ok spakr at viti; en er hann tók nokkut at eldast, en átti enga allnána frændr til erfðar eptir sik, þá gæddi hann frændr sína með auðæfum, en frelsaði sér þann hlut fjár, sem eftir var, til forráða, mikinn ok friðan. Hann iýsti þá ifir þvi, at hann vildi Krist kjósa sér at erfíngja ok hans helga menn, alls þess fjár, sem þá var eftir, ok vildi kanoka setr reisa láta í Þykkabæ. En þat var vant mál at semja í fyrsta sinn, ok leitaði hann fyrst til at fá þat er vandast var: manninn þann er regluna mætti semja ok setja, þá er þeir menn skildo hafa, er þar vildu til hreinlifis ráðast. Fór hann þá upp í Kírkjubæ, ok treysti á sira ÞorIák presl með alvarligri bæn, at hann réðist til. En hann lét þat eigi torvelt firir sína hönd, þvíat hann hafði þat áðr 270 lengi í hug haft, al hafna hrimi ok ráðast undir reglu, eftir orðum almáttugs guðs, er hann kallaði engan mega vera sinn lærisvein algerliga, nema firirláti alla sína eign, ok þjóni honum með hreinu hjarta. En þó leitaði hann fyrr eftir við Bjarnheðinn prest, hversu honum sýndist ráðligast um þetta vandamál. Bjarnhéðinn sagði svá, at honum myndi sá dagr mikill þikkja, er þeir skildi; en þó kveðst hann eigi þess mjök vilja letja, er hann sá margra nauðsyn við liggja. Var þá síðan klaustr sett í Þykkabæ, at ráði ok forsjó Klængs biskups ok annarra vitra manna, ok réðst þá sira Þorlákr þangat. En þann dag, er hann fór brott or Kirkjubæ, þá leiddi allr bæjarlýðrinn hann or garði, ok þótti ollum mikit við hann at skiljast. En er Bjarnhéðinn kom aftr, gekk hann í skála, ok sá í rúm þat, er sira ÞorIákr hafði hvílt í; hann maílti þá með alvöru mikilli, sagði hann þat rúm aldri síðan jafnvel mundu vera skipat, nema sjálfr hann skipaði. Svá sagði ok hinn sæli Þorlákr, sem bæði var staðnum gifta í ok þeim er firir réðu, at hann kvaðst aldri sínn ráði betr hafa unat, en þá vj vetr, er hann var í Kirkjubæ; má þat ok líklikt þíkkja, at þar mun at flestu bezt verit hafa, er hann undi sér bezt21. Þá22 var sira Þorlákr hállfertogr, er hann réðst í Ver. Hann tók þá kanokavígslu, ok var þá í fyrstu prior ifir þeim kanokum, er þar vóru, ok samdi hann þá þegar svá fagrliga þeirra líf, at þat var orð á vitra manna, at hvergi hefði þeir jafngóða siðu séna, þar sem eigi hafði lengr reglulíf staðit, en þar.
Eftir lítinn tíma vígði Klængr biskup prior Þorlák til ábóta í Veri, ok tók hann þá merkiliga stjórn enn at nýju ifir þeim bræðrum at hafa, sem honum var um boðit. Hann bauð þeim at halda ástúð ok samþykki sín á millum23; var hann um allt siðvandr firir þeirra hönd, en gjörði þó sjálfr bezt. Var þeim hversvetna vel fengit. Halla móðir hans var með honum alla 271 æfi meðan hon lifði, en hann hafði fengit fé báðum systrum sínum áðr hann reðist undir reglu, Hann var ástsamr öllu frændliði sínn þá sem áðr, en andligr faðir öllum þeim er hann var ifir settr. Hann bannaði sínum bræðrum lausúng alla, ok þær forðir, sem eigi bar til nauðsyn eða skynsemi. Hann bauð þeim at vera sem jafnlyndastir í góðu, eftir því sem Páll postuli kennir í sínum pistli, svá segjandi: „biðist þer firir án afláti, ok gerit guði þakkir i öllum hlutum". Segir ok svá sjálfr guðs son, at sá er hverr at fullu hólpinn, sem hann staðfestist í góðu verki allt til enda síns lífs. Bauð hann þeim vandliga þögn at halda, þá er þat var skylt, en hafa góða munnshöfn þá er málit var lofat, þvíat svá segir Páll postuli: „spilla ill mál góðum siðum“. Má þat sjá, hversu skylt vera mun at halda sik frá heimligum orðum ok vándum, ef þó skal eigi rétt at tala, þó gott se mælt, þá skylt er at þegja, sem Davíð segir í psalteranum: „lítilátr er ek, ok þagði ek ifir góðum hlutum". Því sagðist hann lítilátr, at hann var jafnan fúsari gott at mæla en illt, ok battst hann þó stundum hvárstveggja firir guðs skyld. Margir menn fóru til klaustrs herra Þorláks ábóta or öðrum klaustrum eðr múnklífum, bæði samlendir ok útlendir, at sjá þar góða siðu ok nema, ok var einn allra rómr um þat, at hvergi hefði þeir set fegri siðu en þar. Þá hit fyrsta fundu þat ok margir menn, at þar var til mikils góðs at sjá sem hann var, firir gæzku sakir. Margir gengu þeir heilir af hans fundi, firir vígt vatn hans eðr blezan ok ifirsöngva, er með ýmissum krankleikum ok óhægindum kómu til hans. Mart bar þat annat honum til handa, er menn virðu þá þegar jarteinir vera. Sá atburðr varð enn þar á bæ, sem hann var staddr, at eldr kom í hús; en þegar sæll Þorlákr ábóti kom lil, ok blezaði eldinn, sloknaði hann þegar. Ef fénaðr sýktist, þá batnaði náliga í hvert sinn við hans ifirsöngva, ef lífs var auðit. Vatsvígslur hans vóru merkilígar, svá at bæði fengu bót af menn ok fénaðr. Ef mýs gjörðu mein á mat manna eðr klæðnaði, þá kom [fall] í þær, eðr hurfu brott allar, ef vatni hans var ifir slökkt, ok væri svá með farit, sem hann sagði firir. Fór vatnit þá24 víða um hérut, en um allt ÍsIand síðan hann var biskup, þvíat menn þóttust hvervitna 272 líkn á finna í sínum nauðsynjum. En þó foru vitrir menn varliga með þeirri umræðu, at kalla þat berar jarteinir, eðr þýða þat hans heilagleik, þvíat svá mælir heilug ritníng: “eigi skaltu lofa mann í sínu lífi, lofa hann eftir háska liðins lífs", ok er af því svá mælt, at þat má verða at ábyrgð, bæði þeim er þat ræða; fyrr en lok æfinnar eru vituð til fulls, ok svá kann verða, at þess hug sjálfs lokki sú umræða til nokkurs metnaðar, ok má nú sjá hversu þat hefir gefizt, er menn höfðu þat heilræði, at fáir lofuðu hann í sínu lífi, en leita nú við at lofa hann ok dýrka sem föng eru á, er þeir vita án ifasemd hans dýrð ok heilagleik.
Þá er ráð herra Þorláks ábóta skein í þvílikum heilagleik ok gæzku, sem þér hafit nú heyrt, let almáttugr guð til þess ryðja, sem hann hafði firir hugat, at hans vegr skildi vaxa ok aukast or því sem þá var, meðr þeim hætti, at þá er Klængr biskup var mjök gamall vorðinn, tók hann vanheilsu mikla, opnuðust á honum fætrnir, ok gjörðist hann vanfærr til síns embættis firir vanheilsu sakir. En hann hafði leyfi þegit af Eysteini erkibiskupi til þess, at maðr veri til biskups kjörinn í hans stað. Fór þá Klængr biskup til alþíngis, ok sótti at vina sína, at maðr veri kjörinn til utanferðar, ok vóru lagðar til stefnur. En þat sama sumar fór til alþíngis, sem af guði sendr, hinn sæli Þorlákr ábóti, firir nokkura nauðsyn kirkjunnar, þvíat hann fór aldri heiman nauðsynjalaust, Ok þá er um var talat þetta vandamál, vóru menn undir kosníng nefndir, þeir er bezt þóttu til fallnir, ok var einn af þeim herra Þorlákr ábóti, annarr Ögmundr ábóti, hinn þriði góðr prestr ok göfugr, sá er Páll hét, lærdómsmaðr mikill ok bezti búþegn. Bar þat fagrt vitni hverjum þeirra, at þess fýstist hverr mest, er kunnastr var. En þess kenndi at um heilagan Þorlák, at hann hafði sig eigi upphafit í metnaði, þeim er sjálfvirðíng fylgir, ok kostgæfði hann meirr at vera afbragð annarra manna í sinni gæzku, en sýnast í augliti skynlitilla manna, ok varð því svá, at mörgum sýndist hann minnst til fallinn, þeirra er þá vóru í vali, ok var þat af því várkunn, at hann hafði mörgum eigi nálægr verit at heimili ok vistum, en þó miklu fjarlægri al góðum siðum. ÞorIákr var fámálugr á þeim fundi, en þeir 273 margir fjölorðir, er minnr horfðu þessi stórmæli til handa. Var þá eftir leitað við Þorkel Geirason, er reyndr var at rettvísi, en kunnigast ráð Þorláks af vitruni mönnum: hverr skörúngr ÞorIákr væri, eðr hverr orðamaðr hann sé. Þorkell svarar: “meirr kostgæfir ÞorIákr at gera allt sem bezt, en tala sem flest". En þau svör féllu mönnum vel í skap, ok lögðu margir meira ástar þokka til herra Þorláks, er þeir heyrðu svá virðuligan vitnishurð hans háttum. Vurðu þan málalok, at kosníngr var laginn undir Klæng biskup25, en hann kaus herra Þorlák til utanferðar, ok at taka biskupstign eftir sig, ok þann vanda, er því fylgir. [Pétrsmessudag kjöri Klængr biskup Þorlák til biskups, ok vildi þá þegar selja honum í hendr öll staðarforráð. En er þessi kosníngr var fallinn til hins sæla Þorláks ábóta, þá sagði hann sér þat mjök á úvart koma, ok kvaðst firir því eigi hafa undan gengit at vera í þeim kosníngi, at þá teldist aðrir síðr undan, þeir er hann kallaði bezt til fallna. Taldist hann mjök undan, ok sagðist ekki vera til fallinn þessa vanda ok tignar. En þó mátti hann eigi móti mæla koslgæfð ok ákefð alþýðunnar, allra helzt er hann grunaði þat þá þegar, sem síðarr bar raun á, at þat var guðs vili, ok því samþykkti hann um síðir þessum kosoíngi26.
Herra Þorlákr electus fór heim í kanokasetr sitt af þíngi, en hann bað Klæng biskup veita forráð biskupsstólinum þau misseri. En þá gjörðist fjárhagr úhægr í Skálholti; urðu afvinnur miklar, en tillög lítil, þvíat biskup var ei færr til ifirferðar, ok tókust af gjafir allar; þurftl þá stórra tilfanga, ef duga skildi. Eftir jól vórn menn gjörvir or Skálaholti eftir Þorláki biskupsefni27, ok fór hann austan um langaföstu, ok með honum Jón Loptsson, er þá var höfðíngi mestr á Íslandi af leikmönnum, ok kómu þeir til Skálholts ij vikum firir páska, ok var þar firir Gizorr Hallsson, ok vinir biskups ok forsjámenn staðarins, tók þá herra Þorlákr við forráðum staðarins ok var þá þegar mikil skuld gjör til þeirra nauðsynja, er búit þurfti at hafa. Hann hafði þegar mikla skapraun, bæði 274 af viðrvist manna ok öðrum óhægindum, þeim er hann átti um at vera, ok bar hann þolinmóðliga. Klængr biskup lá þá í rekkju meðr litlum mætti, en menn vildu eigi at Þorlákr færi utan svá fljótt, firir sakir þess úfriðar, er þá var milli Noregs ok Íslands, ok dvaldi hann þat nokkura vetr. En er Klæugr bislkup andaðist, þótti honum nauðsynligt at leita utan, þótt hann væri aflattr sakir ófriðar, ok tók hann þá til orða Páls postula: „eigi skolu þér skelfast", segir hann, „við ótta vándra manna". Var þá síðan utanferð hans búin, ok vildi hann bæði hafa litið fe ok eigi mikit förnneyti. Greiddist ferð hans vel um hafit, ok tóku með heilu Noreg.
Herra Þorlákr electus sótti28 fund Eysteins erkibiskups þegar hann sté af sklpi, ok tók erkibiskup við honum forkunnar vel, auðsýnandi svá, at hann vildi allt hlíðliga þat til leggja sinna vegna, sem hann átti, en hann vildi þó eigi gefa honum biskupsvígslu, nema samþykki konúngs væri til. Þeir höfðu þá ríki ifir Noregi, Magnús ok Erlíngr jarl faðir hans, ok tóku þeir öllu máli herra Þorláks þúngliga; kómu þaðan hót firir hægindi, at hvárki myndi vera úhætt mönnuin ne fé. En sæll Þorlákr lét sér þat ekki nær falla, heldr sýndi hann sinn alhuga, þar sem Davið kennir: at betra er guði at treysta en höfðíngjum. En erkibisknp þóttist sitja í miklum vanda, er hann vildi til hvárratveggju vel gera, ok gæta þeirra orða, er Páll postuli kennir svá segjandi: „ótlist þér guð, en vegsamit konúng". Bar þá erkibiskup vináttumál í meðal, ok aðrir góðgjarnir menn, ok kom þar, al þeir feðgar, konúngr ok jarlinn. gáfu samþykki til, at herra ÞorIákr tæki biskupsvígslu. Gjörðist þá vinátta þeirra í millum, ok gáfust þeir gjöfum, áðr þeir skildust. Herra Þorlákr þá af jarlinum hvít skinn ok silki ifirdregit, ok lögðu þeir feðgar mikla virðíng allan tíma síðan til hins sæla Þorláks biskups, ok fálu sik undir hans bænir. Ok svá sagði Sverrir konúngr optliga, er bæði var merkr í máli ok spekíngr at viti, at þeim feðgum hefði þá allir hlutir léttast gengit, er Þorlákr var þar í landi, bæði í sóknum ok náliga vel flest annat. Þá var heilagr Þorlákr vígðr til biskups 275 af Eysteini erkibiskupi á dögum Alexandri páfa, hins þriðja með því nafni, iij nóttum eptir píníngardag apostolorum Peíri ok Pauli, viij vetrum eptir fall Thomas erkibiskups í Engiandi. Þá var Þorlákr hálffimtögr at aldri. Við þá vígslu var Eiríkr Stafangrs biskup, er síðan var erkibiskup í Niðarósi eftir Eystein. Hinn þriði var Páll Björgynjar biskup, mikill skörúngr ok vinr Þorláks biskups alla æfi síðan. [Þorlákr biskup lét sér semja öll klæði eftir klæðum Ey[s]teins erkibiskups ok hélt þvílikum búníngi meðan hann lifði. Þat er ok greinanda, at herra Eysteinn erkibiskup opinberaði honum sinn boðskap með bréfum til Íslands, at allir staðir, er eptir fornum vana héldust af leikmönnum, skildu nú allir vera undir biskupa valdi, eptir þeim skilníngi, sem hann sagði vátta postulanna reglu ok setníngar heilagra feðra. Ok ifir svá greindum boðskap fær haun honum sín opin bréf, kirkjunnar rétti fram at fylgja um allt Skálholts biskupsdæmi, hver nývígðr biskup, sæll Þorlákr, við tekr ok traeterar, flytr ok fram berr, sem síðarr mun greina í þessi sögu29. Hann var lítinn tíma með erkibiskupi, síðan hann hafði vígslu tekit, þvíat hann vissi gjörst, hversu nauðsynlig vera myndi hans tilkváma biskupsstólinum í Skálaholti. [Sama sumar fór hann til Íslands með virðuligum gjöfum erkibiskups, ok hann hafði út með sér glerglugg þann, sem engi var áðr jafngóðr firir í Skálholti30. En eptir skilnat þeirra erkibiskups ok Þorláks, þá spurðu þeir biskuparnir, hversu honum hefði þóknazt Þorlákr Íslendíngabiskup. Hann segir: „eigi þikkist ek þann biskup vígt hafa, at jafngjörla muni hafa alla mannkosti með sér, þá sem biskupum er skylt at halda, sem Páll postuli segir í sínum pistli, er hann sendi Tito: „biskupi hæfir, at hann sé lastvarr ok lærðr vel, dramblauss ok drykkjulítill, örr ok óágjarn, skýrr ok skapgóðr, góðgjarn ok gestrisinn, réttlátr ok ráðvandr, hreinlífr ok hagráðr, tryggr ok trúfastr, mildr ok máldjarfr, ástsamr við alþýðu, en ávítsamr við órækna“, ok má þat sjá, at þetta er heilags manns at vera með þessum hætti. Má ek ok yðr svá helzt frá segja, hversu mér hefir virzth athæfi", sagði erkibiskup, „at ek myndi þvilíkt kjósa mitt efsta dægr veraldligs lífs, sem ek sá hans hvert". Ok var þat eigi litils vert, er sá mæltí svá um 276 ráð Þorláks biskups, er bæði var vitr ok ráðvandr. Má nú sjá enn í þessu, hversu glöggsýnn hann hefir verit um várn blezaða biskup.
Þá er heilagr Þorhikr biskup kom til skips með sínu föruneyti, vóru kaupmenn náliga búnir, ok hlóðu stýrimenn skipit nær til ófærs af lausaviðum, ok ij skipum, [þeim er þeir tengdu utan við vígin31. Þá gekk biskup á land af skipinu, ok sagði stýrimönnum, at honum þótti ofhlaðit skipit. Þá svaraði einn þeirra, sá hét Makan: „þú átt ekki í skipinu, enda skaltu eigi ráða, hversu hlaðit er". Þorlákr mælti: „ek firirbýðr í guðs nafni, at hlaða skipit til ófæru, ok ek fel yðr á hendi alira manna ábyrgð, þeirra er með yðr fara á þessu skipi". Síðan sté biskup á skipit, ok létu þeir við svábúit í haf. En er þeir32 kómu mjök at Íslandi, þá gerði á stórviðri, ok fengu þeir áföll mikil; gekk í sundr dragreipit, ok rak utanborðs seglit. Vildu þá flestir allir heita, en Þorlákr biskup kvaðst eigi skildu heita, nema kastað væri33. En er kastað var því, sem biskup vildi, þá féll þegar veðrit, ok tóku land næsta dag eftir, ok kom Þorlákr biskup heim í Skálholt firir Laurentíus messu. Menn urðu stórliga fegnir hans heimkvámu, ok tók hann þá biskupliga stjórn með röksamligri ráðvendi. Hann hélt þó náliga í öllu kanoka reglu, bæði í klæðabúníngi, vökum ok föstum með bænahaldi. Þá tók hann at nýjo at semja heimamanna siðu ok hýbýla háttu, þá sem vel héldust síðan um hans daga. Heilagr Þorlákr biskup lagði mesta elsku á presta ok kennimenn, þá er siðsamliga lifðu, ok sínar skyldur varðveittu nokkut eftir skipuðu, ok virði þá alla sæmiliga, ok setti sælliga sem efni vóru á. En þá kennimenn, sem minnr gættu sinnar skyldu ok siðsemi, minnti hann á með blíðum orðum at bæta sik. En þá, er eigi skipuðust við mjúkar áminníngar, ávítaði hann með hógværð ok vel stilltum snarpleika, svá sem Páll postuli kennir Timotheo: “vara skaltu ok biðja", segir hann, “ok ávíta með allri þohnmæði ok læríngu".
[Heilagr Þorlákr biskup hugði vandliga firir staðarins nauðsynjum, ok setti þá menn til fjárforráða, sem hann máttí frjálsastr vera frá þeirri önn, ok þó drægist fram fjárhlutr slaðarins. Svá vitrliga ok stilliliga skipan hafði hann um fjárhagi staðarins, at skýrum mönnum fannst orð á. En svá mikla stundan sem hann lagði á veraldlig auðræði, þá hugleiddi hann þó miklu meirr þat sem til kirkjunnar heyrði ok kennimanna, ok at þeim væri alls vel fengit. Hann vandaði mjök firir þeim guðsþjónostugjörð, ok kendi þeim ástsamliga allt embætti34. [Hann samdi ok skriflaboð firir öllum kennimönnum í sinni biskupssýslu, svá at allir buðu einn veg. Bauð hann ok öllum mönnum til skrifta at ganga á hverjum xij mánaðum um sinn hit sjaldnasta; en öllum altarisþjónum, ef þeir félli í höfutsyndir, bauð hann hvert sinn at játta sik, áðr þeir fremdi guðs þjónostu, eðr messusöng35. Hann kallaði saman lærða menn firir hinar stærstu hátiðir heima í Skálholti, ok sagði þá, hvat hverr skildi at gera, ok allt vyrði sem fagrligast fram flutt í guðs augliti. En svá mjök sem hann vandaði firir öðrum, þá gjörði hann þó sjálfr bezt at, svá yndi þótti á at heyra, hversu fagrliga hann las, eðr sætliga söng, ok alla guðsþjónostu góðfúsliga fylldi. Þorlákr biskup predikaði oft firir lýð sínum; var honum þat af því mikit erfiði, ut honum var málit stirt; en svá vóru þó orðin sæt ok vel samsett, at jafnan mátti þat í hug koma þeim er hans kenníngum hlýddu, sem Davíð segir í psalteranum: „sætari eru mál þín, drottinnl kverkum mínum, en seimr eða hunang munni mínum". Þau sömu mál guðs bar Þorlákr fram með fögrum dæmum sins lífs, svá at trautt eðr eigi mátti jafndýrðligr maðr finnast. Hann var löngum á bænum, ok vakti mjök um nætr, þá er aðrir sváfn, ok baðst þá firir rækiliga, at hann skildi þat öðlast, er guð mælti: „sæll er sá þræll, sem drottinn finnr vakanda, þá er hann kemr at vitja hans". „Vaki þér", segir drottinn, „þvíat þér vitið eigi á hverri stund ek kemr". Þat hefir nú fram komit um Þorlák biskup, sem guð hét þeim sem hann fyndi of[t]liga til góðs vakandi, at hann myndi setja þá ifir alla sinu góða hluti eftir þetta liðit líf. Þorlákr biskup fastuði mikit þú er hann var 278 heima, ok minntist þess, er guð sjálfr segir, at þat væri sumt kyn fjandans freistni, at ei mætti sigra, nema með föstu og bænahaldi, ok lét hann því þat saman fara í sínu lifi, at hann vildi ifir alla fjanda freistni stíga. Hann huggaði þá, sem áðr vóru ryggir, ok tjáði firir þeim þat er drottinn várr mælti: at þeir sé sælir, er nú sýta, ok þeir sjálfir munu huggast; ok í öðrum stað segir hann postulum sínum: „rygð yður mun snúast í fagnat".
Blezaðr Þorlákr biskup ástundaði með öllu kostgæfi at sætta þá ok samþykkja, er áðr vóru úsáttir ok sundrlyndir; sagði, at reiðin afmár ok sljófar réttsýni mannanna, meðan hún fylgir, sem Páll postuli segir: „eigi vinnr reiði manns rettlæti guðs"; ok í öðrum stað segir svá: „sigrast þú eigi af illu, heldr sigra þú illt með góðu, þat er at sigra reiðina með þolinmæði ok gæzku. Hann sá oft á helgar bækr, ok gleymdi eigi því, er Jón postuli mælti í sinni bók: „sæll er sá, er les ok heyrir orð bókar þessarrar, ok varðveitir þá hluti er á henni eru ritaðir". Hann kendi opt úngum piltum ok klerkum, bæði at lesa ok rita, með því öðru, sem þeim var nauðsyn at nema. Hann var ok alliðinn til at rita helgar bækr, eftir dæmum Páls postula, sem hann sjálfr segir í sínum pistli: „eigi ritum vær yðr aðra hluti", segir hann, „en þá, er yðr sé mest þörf á at hafa, lesa ok vita!“ En hvat sem hann gjörði, eða hafðist at, þá vóru náliga hans varrar aldri kyrrar frá guðs lofi ok bænahaldi, þvíat hann hugleiddi hvat Jacobus segir, at mikit má firir guði iðulig bæn réttláts manns, enda hefir honum til mikils góðs komit sitt bænahald, ok mörgum öðrum.
Sæll Þorlákr biskup var blíðr í máli, linr ok mjúkr í öllum heilræðum, ef hann var at sóttr; ok hefir hann nú öðlazt þat, er guð hét þeim er þannveg væri lundaðir, sem hann segir í guðspjallinu: „sælir eru mjúklátir, þvíat þeir munu eignast eilífa jörð lifandi manna".
Þorlákr biskup söng hvern dag messu, bæði sér til hjálpar ok öðrum, ok minntistl svá jafnan píníngar guðs sonar, ok hefir hann nú því fagrligri ombun tekit af syni guðs, sem hann framdi þat embætti oftarr ok merkiligar en flestir aðrir. Hann elskaði mjök fátæka menn guðs; glæddi kalna, en 279 fæddi húngraða ok var þat auðset, at hann hugleiddi [hvat firir höndum mun36 á dómsdegi, þeim er fátæka hugga, eða hinum, sem þá firilita. Þat lagði hann við, um þat fram sem flestir góðir menn gera, at hann kallaði saman fátæka menn firir stærstu hátíðir: xij eða níu, vij eða v, ok kom þá til þeirra leyniliga at þvá fætr þeirra, ok síðan þerra meðr sjálfs síns hári. En eftir þat gaf hann hverjum þeirra nokkura ástsamliga gjöf áðr þeir brott færi; en þetta gjörði hann eigi at manna dæmum, heldr sjálfs guðs sonar, er fyrr þó fætr postulanna, en lét síðan pínast til lausnar öllu mannkyni. Hann sagði ok svá, þá er hann hafði þvegit fætr postulanna: „geri þér eftir dæmum mínum, þeim er nú geri ek við yðr". Lét hinn sæli Þorlákr því fylgja fótaþvættinum miskunnargjöfina, al líkr væri hann guðs syni at ástinni. Eigi máttu hans trúnaðarmenn ifir því þegja meðr öllu eftir hans andlát, er þeir þóttust gjörla vita, at hann hafði leynda hluti með sér í meinlætum ok goðgjörníngum, þeim er hann trúði engum manni til at vita, sem sjálfr guð býðr, at eigi skili vita hin vinstri hönd hvat hin hægri gerir. Þorðu eigi ástvinir biskups at gjöra þat berara, er hann sjálfr vildi at leynt væri firir mönnum.
Signaðr Þorlákr biskup hafði oft tal við vitra menn ok siðláta, kynnandi sér þeirra góða siðu, en styrkjandi sínum heilræðum, at þeir mætti haldast í sinni gæzku. Hann bélt ok vörð á þeirra manna ráði, er sín gættu eigi vel sjálfir, at spenja þá frá röngum girndum, ok kallaði þá til leiðréttu síns máls. Því at svá segir várr drottinn: „eigi vil ek dauða syndugs manns, heldr at hann leiðréttist ok lifi. Ok sýndi hinn sæli ÞorIákr biskup öllum þeim, er iðrast vildu sinna andmarka, en vildi þá fylgja hans heilræðum, at hann varð þeim feginn, ok hirti þá mildliga með Iéttbærum skriftum. En þá sem eigi vildu til guðs snúast við hans blíðar umræður, ok eigi firirláta sín illfelli við stríðmæli hans, þá forboðaði hann suma, en bannsetti suma, eftir því sem Kristr bauð lærisveinum sínum: “hirta skolu þér bræðr yðra ástsamliga, en ef þeir vilja eigi hirtast láta, þá leiðist þér þá, sem villumenn eða heiðíngja". 280 Hann bar þolinmóðliga meingerðir manna, en harmaði mjök illfelli þeirra. Hann samþykktist aldri siðleysum vándra manna, þvíat hann var fúss at heyra þat er guð mælir: “sælir eru þol- inmóðir, því at þeir munu kallast synir guðs". Eu honum þótti ill úhlýðni manna [ok angraðist mjök af þeirra andar sárum37, sem Páll postuli gerði, at engum manni var þat til meins eða angrs, at ei þætlist hann allra þeirra meina kenna á sjálfum sér firir ástar sakir.
Þorlákr biskup neytti svá stjórnarvalds þess, er honum var af guði gefit í vígslu sinni, at binda ok leysa af guðs hálfu ráð manna, at vitrum mönnum sýndist hann með mundangligu hófi fram fylgja hirtíngunum, hvárki ofharðr ne oflinr, þó at hann biði margra vel ok lengi, ef rétt var á litið. Lét hann sér þat oft í hug koma, sem Davíð segir í psalteranum, at drottinn elskar miskun ok réttlæti, ok gefr af sér dýrð ok mildi.
En nú sakir þess at greint er nokkut af sælu siðferði þessa blezaða biskups, ok ei síðr af hans biskupligri röksemd, með heilagri hófsemd, því er vel fallit þessu næst, at með eiginligu máli ok atburðum heyrist þeir váttar, er þat prófa, hversu makligr Þorlákr var at bera hirðisnafnit ok reiknast eilífliga milli þeirra biskupa, er framfylgdu lögum almáttugs guðs i fremsta megni, ok eigi hlífðu heldr sjálfs síns likama undan ofsóknar sverði, þó at guð, er öll hefir völdin, skipi bæði firir sína ásján rosas ok lilia sér til lofs ok dýrðar. Er þetta harðla lítið ok stutt, sem vér innsetjum, sakir fáfræðis, hjá því, sem hann hefir efni til gefit í sínum valdsdögum ok ifirferðum á fimtán árum, ok því skal nú þar byrja söguna, sem hann er nýkominn biskup til Íslands38.
Þá39 er Þorlákr biskup hinn helgi hafði setið einn vetr at stóli sínum, byrjaði hann sína ifirferð um sumarit eftir til Austfjarða. Ok er hann kom suðr um Lómagnúpssand, tók hann gistíng at Svínafelli; þar bjó þá Sigurðr Ormsson, 281 mikilsháltar maðr af veraldar metnaði, auðigr ok ættstórr. Var herra biskupi þar vel fagnat, sem vera átti. En sakir þess, at bóndi vildi þar láta kirkju vígja, þá kallaði biskup hann til tals við sik um morgininn eftir, ok bar fram boðskap herra Eysteins erkibiskups, þann sem hann bauð bonum, undir sitt vald at heimta allar kirkjur ok kirkna fé í sínu biskupsdæmi. Sigurðr tók þessu fjarri, ok sagðist eigi mundu já undan sér því sem hann hafði áðr frjálsliga haldit, sakir landsskapar ok fornrar hefðar. Biskup sagði, at skipan sjálfra postulanna gaf honum vald ifir öllum guðs eignum firir utan alla grein. „Heilagír feðr kristninnar, ok páfarnir, postulanna eftirkomendr, hafa þetta sama boðit ok skipat í kirkjunnar lögum um alla kristnina. Svá ok hefir nú páfinn boðit Eysteini erkibiskupi at fíytja þetta sama eyrendi í Noregi, ok þat heflr þar fram gengit. Er þat ok ei rétt eða þolanligt, at þetta hit fátæka land standi eigi undir einum lögum ok þar". Sigurðr svarar: at „norrænir menn eða útlendir mega eigi játta undan oss várum réttind- um". Þá svarar biskup: „sá skildagi, sem ófróðir menn hafa hér gjörfan, at skilja sér vald iflr þeim hlutum, sem þeir hafa áðr guði gefit, er af sjálfum lögunum úmáttuligr, ok á eigi at haldast, ok þar sem þetta mál verðr lögliga kært af biskupum, eru þeir menn eigi í þeirra manna tölu, sem hjálpar eigu ván af guði, síðan þeir baldast í þeirri þrjótzku; ok hverir sem tíundir eða heilagra manna eignir halda með þrái, þeir eru bannsetjandi eftir lögligar áminníngar, ef þeir vilja eigi sættast ok af láta sínum rangindum". Leið þá á daginn, svá at bóndi sá at kirkjuvígslan myndi engi verða, nema hann léti af sínu máli. Sneyri hann nú á svinn ráðinu, ok leggr máldaga kirkjunnar ok sjáifa hana í vald biskups. Vígði hann þá kirkj- una ok söng messu. Ok eftir messuna skipaði hann Sigurði staðinn í lén um stundar sakir, ok hann jár honum at halda. Fór bískup þaðan til Rauðalækjar; bjó þar Ormr hinn gamli; hóf hann þar slikt tilkall sem at Svínafelli; fór ok mjök á einn hátt, at Ormr lagði kirkjuforráð undir biskup, en hann skipaði honum, ok skildust vinir. ÞorIákr biskup fór þaðan til Austfjarða með sama efni, ok höfðu flestir sömu svör firir sér, þeir er á stöðum sátu. En þó at margir væri tregir til at já undan sér sínar erfðir, þá kom þó í einn stað niðr, at Þorlákr biskup fékk forræði á öllum stöðum firir austan 282 Hjörleifshöfða, utan at Þváttá ok Hallormstuðum, ok þat helir þar haldizt jafnan síðan.
Í þann tíma réð Jón Loftsson firir Odda, sá er þá var mestr höfðíngi á Íslandi; hann var goðorðsmaðr, hann var hinn visasti maðr á klerkligar listir, þær sem hann hafði numit af sínum forellrum. Hann var djákn at vígslu, raddmaðr mikill í heilagri kirkju. Lagði hann ok mikinn hug á, at þær kirkjur væri sem bezt setnar, er hann hafði forræði ifir, at öllum hlutum. [Fullr var hann af flestum íþróttum, þeim er mönnum vóru tíðar í þann tíma40. Metnaðarmaðr var hann svá mikill ok kappsamr, at varla varð meiri, þvíat hann vildi firir engum vægja, eða af því láta, sem hann tók upp. Konu átti hann sér, er Halldóra hét ok var Brandsdóttir. Son þeirra var Sæmundr. Jón var mjök fenginn firir kvennaást, þvíat hann átti marga sonu aðra með ymsum konum: Þorsiein ok Halldórr41, Sigurðr ok Einarr. En Páll, er síðan varð biskup, ok Ormr, [er síðan bjó á Breiðabólstað42, vóru synir þeirra Ragneiðar Þórhallsdóttur, systur Þorláks biskups, Höfðu þau Jón elskazt frá barnæsku. Þó átti hún við fleirum mönnum börn. Vóru þeir þá frumvaxti, Páll ok Ormr, synir þeirra Jóns ok Ragneiðar, er Þorlákr biskup kom til Íslands með biskupstign. Bjó Páll í Ytra-Skarði, en Ormr á Breiðabólstað. Löngum hélt Jón Ragneiði heima i Odda. Í þann tíma hafði Jón komizt at Höfðabrekkulandi, er eitthvert þótti bezt vera, áðr en Höfðá spillti. Þar hafði útsynníngs stormr brotið tvær kirkjur, en nú hafði Jón þar gera látið nýja kirkju, ok mjök vandaða at smíð; átti heilagr Þorlákr biskup þar gistíng at taka þat sama haust, sem hann kom af Austfjörðum, ok fyrr var frá sagt. Var ætlat at hann skildi þar kirkju vígja. Þar var búin veglig veizla móti honum. Ok at ákveðnum degi kemr hann þar með sínu föruneyti. Jón var þar firir ok margir aðrir mikilsháttar menn. Um morgininn bjóst biskup til kirkjuvigslu, en Jón ok þeir menn, sem í ráði vóru með honum, gengu til biskups, ok var 283 talat um43 hverr kirkjumáldagi skildi vera. Herra biskup spurði, svá sem fylgjandi réttindum, hvárt Jón hefði heyrðan erkibiskups boðskap um kirkna eignlr. Jón svaraði: “heyra má ek erkibiskups boðskap, en ráðinn er ek í at halda hann at engu, ok eigi hygg ek at hann vili betr né viti, en mínir forellrar: Sæmundr hinn fróði ok synir hans. Mun ek ok eigi firirdæma framferðir biskupa várra hér í landi, er sæmdu þann landssið, at leikmenn réðu þeim kirkjum, er þeirra forellrar gáfu guði, ok skildu sér vald ifir ok sínu afkvæmi". Byskup svaraði slíkum skynsemdum sem fyrr vóru lesnar ok mörgum öðrum, svá segjandi: “vel veizt þú þat Jón! ef þú vilt sönnu fylgja, at biskup á kirkjueignum at ráða ok tíundum, eftir setníngum postulanna ok annarra heilagra feðra; ok þvíat leikmenn megu ekki ifir þeim hlutum vald eignast, þá má þeim þat vald aldri meðr fornri hefð frelsast. Væntir ek, at formenn kirkjunnar, þá sem firir oss hafa verit, afsaki þat mjök, er þeim var ei boðit af sínum ifirmönnum, at kalla kirkjur ok tíundir undir sitt vald, ok því eru [þeir] bannsetjandi, sem tíundum eða guðs eignum halda með þrjótzku móti biskupa vilja ok samþykki". Jón svaraði: “þér megit kalla þann bannsettan, sem þér vilit, en aldri mun ek í yðvart vald já minni eign undan mér, minni kirkju eða meiri, þeirri sem ek heftr vald ifir”.
Enn var önnur grein millim þeirra, ok stóð sú af Höfðárhlaupi, þvíat hún hafði tekit marga bæi, þá er þangat lágu undir, ok tvá þá, er kirkjur vóru á. Varð af því minni tíund, ok færri hús til brottsöngs. Vildi Jón firir því, at ei vært meir en einn prestr ok djákn at kirkjunni; en áðr vóru tveir prestar ok tveir djáknar. Lét herra biskup þat leiðast flrir þessa sömu skynsemi. En um hina fyrri grein hélt hvárr á sínu máli, ok leið mjök á daginn. En þeir, sem létust vera beggja vinir, báðu biskup leggja af sínu máli, ok öll alþýða dró þat sama, sakir forns úvana. Ok er Þorlákr biskup sá þat, at hann myndi eigi at sinni fram koma sínu máli, þá44 spruttu þessi orð af munni honum: “þó at óþolanligt sé, ef firir rétta dómendr kemr, at þú dragir kirkjunnar forráð undir þik, eptir landssið, ok undan biskupum, þá er miklu óþolanligra þat, er biskupar fá ei frá þér tekit hórkonur þínar, þær sem þú heldr móti 284 öllum landssið; kann vera þú ráðir hinu meira, ef þú ræðr hinu minna, þó at þú vilir verr". Þvi hyggja menn al Þorlákr biskup mælti þessi orð, at hann fann, at alþýðan fylgði Jóni um kirkjumálin; vægði hann því at sinni, at hann sá engan ávöxt á vera, þótt hann héldi fram, en mikinn skaða á marga vega, ok ætlaði síðarr, með erkibipkups fulltíngi, at kirkjan myndi fá sín réttindi. En þaðan, sem hann vonaði huggun at fá, kómu hörmúngar tíðindi, því at litlu síðarr var Eysteinn erkibiskup landflæmdr firir kirknamál. Þóttust allir hér á landi mega þar eptir gjöra, sem menn gjörðu firir í Noregi. Þenna dag vígði biskup kirkju ok söng messu, þó þar yrði ei hans vili framgengr. Undi hann litt við þessi málalok; gjörðu ok allir aðrir at dæmum Jóns síðan, at engir vildu gefa kirkjur í vald Þorláks biskups, ok því féll niðr sú kæra um hans daga. Margir hlutir báru til á dögum Þorláks biskups, er mikillar frásagnar eru verðir, þótt hér sé til fárra innt, þvíat hann þoldi hverskyns mæðu ok meinsemdir af ýmisligum tilferlum, sakir ranglætis ok óhlýðni sinna undirmanna, svá sem heyrast má í þeim atburðum sem hér fylgja.
Maðr sá er Högni hét bjó á Bæ í Borgarfirði, hann var Þormóðarson, prestr at vígslu ok mjök auðugr, en ætismár; kona hans hét Geirlaug, ok var Árnadóttir. Eyjóifr stafhyltíngr átti dóttur þeirra; hann var anðmaðr mikill. Önnur dóttir Högna var Snælaug, hún sat heima ógefin. Hún fæddi barn, þat er kennt var verkmanni föður hennar, er Gunnarr hét ok var kallaðr nautatík. Ekki haiaði Högni hana firir þat, ok ekki hélt hann nú dóttur sinni minnr á loft, en áðr þetta gjörðist. Svá bar til, at Snælaug var vistum i Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Þar lagði þokka á hana Þórðr prestr, son Böðvars í Görðum á Akranesi; honum rann hugr til konunnar; fórn þeir feðgar í Bæ ok báðu Högna gifta Þórði konuna; varð því keypt; fær Þórðr Snælaugar; unnust þau mikit ok áttu son saman. Sá maðr er Hreinn hét, son Hermundar, er þá bjó á Gilsbakka, hafði verit á fóstri með Högna þann tíma er Snælaug átti launbarnit. Hann hafði utan farit, og fréttist andlát hans af Noregi; ok er þat kom flrir þau Högna ok Snælaugu, sagði hún hann verit hafa föður at Guðrúnu dóttur sinni, en þorat ei upp at kveða sakir ríkis Hermundar föður hans. Ok er þetta varð alkunnugt, prófast þeir fjórmenníngar Þórðr ok Hreinn, 285 ok er Þorlákr biskup var þessa víss, firirbauð hann þeim Þórði ok Snælaugu samvistir. En með því at þau unnust mikit, gáfu þau lítinn gaum hvat hann sagði. Eftir þat forboðaði hann þau ok bannseíti þar næst, Biskup gekk ok sjálfr á alþíngi til lögbergs, ok lýsti því, at hann sagði í sundr þeim hjúskap er verit hafði í millum þeirra, ok sagði laungetin börn þeirra, sem getin vóru upp frá því sem mein vóru vituð. Þetta líkaði þeim Þórði ok Högna illa, svá at þeir lögðu fullan fjandskap til biskups móti hans heilræðum ok umvandan; drógu þeir menn til með sér, ut veita honum mótgang. Högni hafði farit til Noregs eptir viða[r]farmi, ok látið gjöra kirkju í Bæ. Þar hafði ei meira prestkaup goklizt áðr, en xij aurar. Högni misti embættis síns, sakir svika þeirra, er hann hafði samandregit óleyft hjónalag, ok hélt með mági sínum ok dóttur móti biskupi um sögð mál. Þorlákr biskup talaði oft til, at hann vildi vígja kirkju í Bæ. En Högni vissi, at biskup kallaðist eiga forráð ok vald á öllum kirkjufjám, ok því firirtók hann at sú kirkja myndi nokkurntíma vígð verða, meðan hann mætti um mæla, tii þess at biskup ætti þar vald ifir, ok sagði, at þat skildi skrautligast hrossahús á Íslandi, ef hann réði þessu eigi. En biskup neitaði þessum kosti, ok létti ei af réttri umvandan, sýnandi sik ei vera reyrvönd linleiks, heldr öruggan fylgjara sannleiks. Eigi óttaðist hann ógnir þeirra prestanna eðr hótan. Fyrrnefndr Eyjóifr féll allr móti biskupi, sakir mága sinna, ok svá firir þat, at hann hafði hann í stórmælum45 firir kvennamál. Sú var ok ein sök þeirra í millum, at biskupi þótti Eyjólfr rangliga halda staðinn í Stafaholti, þú at héraðsmenn hefði hann þar niðr settan utan biskups ráð, þar sem [Steini prestr hafði ekki staðinn gefit í erfðir46, utan skilit tvá47 kvennúmaga or sinni ætt æfinliga á staðinn. Nú af því at biskup linaðist ekki, gekk Þórðr ok Snælaug til sætta við hann at kalla, ok tóku lausnir ok skriptir. Fjárskipti ok skilnaðr var á þann veg, at Þórðr skildi vera í Görðum, ok hafa sitt fé, en Snælaug48 í Bæ með sinum penníngum; endist þat eigi betr en svá af þórði, at þau vóru löngum ásamt ok áttu iij sonu: 286 ÞorIeif, Markús ok Böðvar; vóru þau stundum í sætt en stundum í forboðan af biskupi. Kirkjumál fór ekki til vegar; en eitt sinn, er biskup reið um hérat, sal Eyjólfr firir honum við Grímsá49 ok tók hesttauma hans, ok lét hann eigi fram fara. Biskup vildi ekki með hann tala, þvíat hann var í stórmælum. Eyjólfr mælti þá: “þat er mitt erindi, at ek vil at þú festir mér sjálfdæmi firir klerka þína ij, þá er mágar mínir, Bæjarmenn, eigu legorðs sakir á at kæra um bændadætr50 ser skyldar, en ek hefir nú tekit þessi mál”. Biskup svarar engu. Eyjólfr reiddist þá ok mælti: “eigi munu þér óskomdir undan komast, nema þú festir sjálfdæmit”. Sá maðr er ÞorIeifr hét, ok kallaðr beiskaldi, hann bjó í Hítardal, var í för með biskupi. Hann sá at til úfæru horfði, ok því reið hann fram at Eyjólfi ok mælti: “viltu at ek handsali þér sjálfdæmit, ok látir þú biskup fara frjálsan”, Eyjólfr mælti: “eigi gerir biskup þat er þú gerir; á ek engar sakir við þik”. Þorleifr mæiti: “mörgum mönnum munu tæk þikkja handsöl mín, ok ef þú tekr þau eigi, þá munu vær jafnsnimma skemdir vera”. Eyjóifr tók þá þenna kost, ok dæmdi þegar v hundrut mórendrar vöru á hvárn klerkinn, ok skildust at því. En upp frá þessu gekk Eyjólfi hvárki tírs né tíma, fórust penníngarnir, en hann ok húsfrú hans lifðu eigi lengi. Ari son hans var lostinn líkþrá, ok Ólöf dóttir hans varð hálffífla, ok seldi hann [Snorra Sturlusyni]51 meðr ráði Snælaugar í Bæ staðarforráð, en hann skildi gifta hana ok fá henni penínga, en giftíng sú kom ekki fram, ok átti52 hún börn með strákum.
Einn tíma gisti heilagr ÞorIákr biskup i Reykjaholti, at Magnúsar prests. Hann reið við flokk manna suðr undir Múlafeli með herra biskupi, ok at skilnaði mælti hann: “veit ek at þenna dag munu þér liðs þurfa, ok því hafða ek marga menn meðr mér; vil ek fylgja yðr til þess at ek veit yðr hættulaust vera”. Biskup mælti: “hvaðan mun þal at koma”? Magnús svaraði: “heyrt hefir ek, at Högna í Bæ likar illa, þat er tér hafit mága hans í stórmælum, Þórð ok Eyjólf, en vilit 287 eigi vígja kirkju hans, nema þér ráðit máldögum ok þikkir honum brotinn landsréttr á ser. Því trúir ek, at hann ætli at þer skilit í Bæ gista í kveld, en eigi í Saurbæ, sem þér hafit ætlat”. Biskup svaraði: “haf þökk firir fylgd þína ok trúleika; en þú skalt heim ríða ok fara vel; undir guði er vár ferð; tikki mein munu Bæjarmenn mér gera". Magnús svarar: “svá skal vera sem þér vilit, en segja vildi ek yðr hvat varast var, ok láta til reiðu mitt föruneyti”. Biskup svarar: “far vel vinr! guð mun gæta vár”. Riðu Reykhyltíngar þá heim, en bislkup fór fram til Grímsár; en undir hennar sandbökkum, við vað þat, er Steinsvað er kaliat, sátu þeir Högni ok mágar hans með marga menn. En þegar biskup ok hans menn kómu í lægðina, riðu Högna menn fram firir þá ok bönnuðu þeim götuna. Biskup spurði hví þeir gjörði svá. Högni prestr reið þá fram ok mælti: “nú ætla ek at þú skilir vígja kirkju í Bæ, ok snúa heim með mér”. Biskup svaraði: “i Saurbæ hefir ek ætlat mina ferð, en eigi í Bæ”. Högni mælti: “ek verð nú at ráða, ok engi er annarr kostr”. Þoriákr biskup vildi eigi þess bíða, at hann væri handtekinn, heldr för hann með þessum óvinaflokki; ok var í Bæ þá nótt; en hvergi sveigðist hugr hans firir þeirra kúgan, heldr fór hann í brott í friði, at vild sinna úvina, síðan þeir sá hann búinn at þoia öll vandræði, heldr en sveigja réttindin meðr nokkurskyns óeinorð eða hugleysi. Fundust þá hans mótstöðumenn at sínum ójafnaði, er þeir sá hans staðfesti. Vóru þá fengnir til hinir vitrustu menn til meðalgöngu um heimanfylgju kirkjunnar ok tíðaoffr presti. Sá herra biskup þat, at þá var meira vert, at margir menn ok mikilsverðir, þeir sem áðr vóru mótstöðumenn kirkjunnar, vyrði hennar vinir, þó at Högni hefði sína beiðslu um þat, at kirkja ætti heldr útlönd en heimaland, þar sem hún fékk þó fulla penga at fjártali. Kómu nú hvárirtveggju: Eyjólfr ok Högni, Þórðr ok Snælaug, ok tóku laustn. Gekk Eyjólfr þá or kvenna vandræði því, er hann hafði áðr í legit. Eftir þat fór biskup aftr í Bæ, ok þá þar fagra veizlu; var þar mikit fjölmenni ok veitt af kappi. Biskup vígði þar kirkju með þeim máldaga, sem þeir Högni ok biskup urðu ásáttir. Affarardag veizlunnar gaf Högni biskupi sæmiligar gjafir, ok skildust þá með vináttu. Þaðan fór Þorlákr biskup í Stafholt; gaf EyjóIfr biskupi þá þat fé, sem Þorleifr hafði handfest firir hann. Fór herra biskup 288 heim þat haust. Sættist herra biskup53 við þessa menn til þess at mínka vandræði, en hvárigir lögðu fuíla alvöru til annarra.
Margir menn veittu Þorláki biskupi mikinn mótgang, þó at sumir yrði at því berari en sumir, þvíat þeir virðu hoium til harðleiks ok miskunarleysis við fólkit, er hann vandaði um úsiðu ok bera glæpi vándra manna, ok þröngdi þeim með valdi ok stríðu heilagrar kirkju, sem eigi vildu leiðrettast við hans hjálpsamligar áminníngar.
Sveinn hét maðr, son Hvamms-Sturlu, óeirinn ok óráðvandr. Þessi maðr lagði í rekkju hjá sér náfrændkonu húsfrú sinnar. Hann bjó í nyrðra Reykjarfirði á Ströndum í Vestfirðíngafjórðúngi. Sælum Þorláki biskupi mislíkaði mjök þetta hans tilfelli, ok veitti umvandan, fyrst með fortölum ok áminníngum, en síðan með forboðum ok banni, þvíat Sveinn harðnaði æ því meir í sinni illsku, sem biskup hann oftarr áminnti at betra sitt ráð. Ok þann tíma, er heilagr Þorlákr biskup fór um þenna fjórðúng, aflaði þessi sami Sveinn sér sveitar, til þess at sitja firir biskupi. Þeir fóru hoiman ok á þá leið, sem þeir hugðu biskup mundu ríða, ok er þeir kómu skamt54 frá bænum, gjörði at þeim þoku, svá at þeir sá eigi veginn. En er þeir höfðu lengi farit áfram, lögðust þeir niðr þar sem þeir vóru komnir, sakir myrkrs, en biskup ok hans menn riðu í björtu veðri. En þann tíma, sem margir menn kómu mólti biskupi, svá at Sveinn hafði ekki liðs við þeim, létti af myrkvanum, ok sá þeir nú at þeir höfðu villt farit, ok svá þat, at biskup var um riðinn, svá at þeir áttu ekki vald á honum. Kendi þá hverr öðrum þat er þeir höfðu villzt; ok af þessu sundrþykki dró þeim svá mikla úhamíngju til handa, at þeir vunnust á, ok Sveinn drap þann manu er Örn hét, við þá laug, sem þar er í firðinum. Fékk Sveinn ok hans förunautar bæði skjóta hegnd ok makliga firir þat, er hann vildi nauðúng gera guðs manni. En biskup ok hans menn fóru frjálsliga eftir sínum vilja.
Herra Þorlákr biskup kærði marga hluti á Jón Loflsson í Odda, bæði um hórdóma ok rangan fjárafla, ok einkanliga þat, at hann hélt Ragneiði systur hans heima hjá sér meðr fullu þrái ok úhlýðni, at lifandi húsfrú sinni. En þó at Jón svaraði at nokkuru hófi um aðrar ákærslur biskups, þá vildi hann þó til engrar sættar ganga at skilja við Ragneiði. Kom svá um síðir, at biskup forboðaði. Jón angraði mjök at þola stríðu af biskupi, sakir metnaðar, ok þess annars, er margir áttu illan hlut at þeirra málum, ok einkanliga Þorsteinn son hans, er bjó í Gunnarsholti. Hann eggjaði föður sinn meðr úheyriligri heimsku í höfut biskupi; en Jón ætlaði enn sem fyrr biskup með kúgan klökkan at gera, heldr en vápn á hann at bera; ok einn tíma, þá er Þorlákr biskup fór í sýslu sína, ok hann átti veginn í gegnum bæinn í Odda, hugði Jón at handtaka biskup ok kúga, sem hann gjörði við marga. Hann setti menn tveim megin geila þeirra, sem firir austan bæinn eru, ok hugðu biskup þar mundu um fara, þvíat hann reið or Eyjum neðan ok upp á Rangárvöllu. Ok er þeir kómu ifir eystri Rangá, sýndist þeim í Odda sem þykka þoku legði or hafl upp, svá at nær sá ekki. Endist hún þar til at biskup ok hans menn vóru or augsýn. En þeir, sem í forsáti vóru, hugðu at biskup myndi aðra leið farit hafa. Fylgdarmenn biskups sá gjörla menn sitja tveim megin geila, en því at þeir vissu eigi hverju þat gegndi, fóru þeir óliræddir, þvíat hinir buðu þeim engan ótta. Ok er Jón vissi þessa sina ætlan brostna, reið hann til búa sinna í svig við biskup með sömu ætlan, ok nokkurir menn með honum. Hann vandræddist þó um firir vinum sínum, hversu hann skildi með höndum hafa þau harðindi, sem hann þóttist af biskupi fá. Þorsteinn son hans var þá hjá honum ok mælti: “ek mun leysa þenna vanda, faðir, ok ráða af biskup þenna, er ódæmi gerir á mönnum’’. Jón svaraði: “fara máttu til móts við biskup, ef þer líkar, en annarrar úgiftu mun þér auðit verða, en vinna ifir Þorlák um nokkurn hlut; engum mun þat ætlat vera utan mér einum, ef ek vil min til Ijá”. Þorsteinn kvaðst ekki því trúa, ok fór með nokkura menn, ok kómu þeir á Völlu, þá er biskup var ifir borðum, ok er þeir sá menn út ganga, spurðu þeir hvar biskup væri; þeim 290 var55 sagt at hann væri ifir borði. Þorsteinn tók þá at heitast mjök við biskup, ef hann gengi út. Þeir sem til dyra höfðu gengit kómu inn; þeir vórn spurðir, hverir menn væri komnir. Þeir sögðu, at kominn væri Þorsteinn Jónsson ok menn með honum mjök vápnaðir, ok at Þorsteinn heitaðist mjök við hann, ef hann gengi út. Sögð höfðu biskupi verit orð hans fyrri, ok svör föður hans, svá ok öll tilætlan Jóns. Heimamenn löttu biskup út at ganga, en hann, öruggr ok óskeifdr móti ótta vándra manna, svarar: “ganga mun ek til kirkju, sem ek em vanr, ekki mun þessi maðr gjöra mér til meins”. Heimamenn mæltu þá; “herra! sitið inni ok sýngit á psaltara yðarn, ok hættið yðr ekki undir vápn heljarmannsins, þess er einskis svífst”. Biskup svarar: “fara mun ek sem ek hefi ætlað, en ef þessi maðr gjörir mér nokkut, má vera at ek þurfa þá eigi meira munar”. Eptir þetta gekk biskup út, ok er Þorsteinn leit hann, þá dvaldi hann ekki upp at reiða öxina; en þat er eigi unnt at dæma henni, hann mátti henni eigi fram höggva, ætlandi þat, at guðs kraptr hefð hann tálmat. Í því leit biskup við honum, ok mælti ekki, ok gekk til kirkju, sem hann hafði ætlat. Þorsteinn fór at finna föður sinn, ok sagði sína för slíka sem verit hafði. Jón mælti: “eigi gekk þetta fjarri minni ætlan”. Hann var þá spurðr, því hann bjó eigi fram öxinni. Hann sagði stirðna handleggina, frá því er biskup leit til hans ok tíl þess er hann kom í kirkjuna, svá hann mátti eigi fram reiða öxina.
Jón Loftsson leggr þá eigi niðr upptekinn úþokka, heldr kallar hann menn at sér, ok ællar þann dag, sem biskup ríðr frá Fellsmúla til Leirubakka, at sitja firir honum þar sem nú heitir Vat[n]shlið, ok setr menn hvorumegin vatnsvegarins hjá garðinum. Biskup hafði af Völlum riðit til Fellsmúla. Kom þessi tilætlan Jóns firir biskup ok hans menn, ok báðu menn hann ríða aðra leið, at eigi bæri fundi þeirra saman. En hann sjálfr var öruggr um sik, ok gjörði aðra úlaf sér örugga, ok hvárki óttaðist hann mannfjölda né vápnabúnat, ok reið óskjálfandi til firirbúinna firirsátra. En allsvaldandi guð leiddi enn sem fyrr þoku ifir þann veg, sem hann fór ok 291 hans menn, þó svá, at þeir fötuðu vel veg sinn, sjáandi sína umsátarmenn, en þeir Jón ok hans menn sá eigi biskup né hans menn, ok eigi veg sinn, fyrr en biskup ok hans menn vóru komnir or augsýn. Beið biskup þann dag, sem hann hafði ætlat, ok var um nóttina í góðum fagnaði. Um morguninn veit Jón, at biskup muni ríða til Ytra-Skarðs, ætlar hann þá enn firir honum at sitja, eigi á veg, heldr við bæinn á Skarði. Skipar nú svá til, at frá Baðsgarði upp frá Klofa skal geilar gjöra af mönnum heim at kirkjugarðshliði; skal Jón þar í standa, en biskup skal eigi til bæjar komast, utan hann ríði þessar geilar, ok eigi í kirkjugarðinn, nema þar sem Jón er flrir. Ok er morgin kemr, þá ferr þessi ætlan fram. En áðr en biskup ríðr af Leirubakka, þú vevðr hann víss þessarar tiltekju Jóns. Ok er þeir kómu fram at Bað[s]garði, sjá menn biskups tvennar skipanir margmennis þess, [er] þeim er ætlat í milli at ríða, ok nema staðar. Biskup kom skjótl eptir, ok bað þá ekki óttast, “þvíat til mín en eigi til yðar er sjá leikr gjörr”. Hann riðr fyrstr fram í kvína, ok næst honum Ormr preslr kapalin hans, ok þar eptir hverr at öðrum, til þess er biskup kom at kirkjugarðshliði, þar sem Jón var firir, ok steig af baki. Eigi var kostr í hliðit at ganga, því þat var fullt af mönnum. Eigi var ok kostr í burt at snúa, þvíat fjölmenni þröngdi at öllumegin. Ekki varð af kveðjum. Biskup mælti: “hvárt hyggr þú Jón! at banna mer kirkju?” — Jón svarar: “þat mun undir yðr vera”. Biskup mælti: “svá sýnist mer nú, sem þú munir ráða vilja at sinni, en forvitnar mik, hví þú gjörir þetta.” Jón svarar: “þér hafit bannat mér kirkju langan tíma, ok heitið at bannfæra mik; firir því vilda ek at svá bæri okkra fundi saman, at ek ætta meira undir mér en yðr”. Biskup mælti: “satt er þat, at ek hefi lýst forboðum ifir þér firir sannar sakir, en frestað firir því banns áfelli, at ek vonaði þú mundir vizku til hafa at ganga or þínu vandræði; en ef þú gjörir þat eigi, máttu til víst ætla, at ek mun eigi fresta at banusetja þik, ok mundi betr at fyrr hefði verit”. — “Veit ek”, sagði Jón, “at bann þitt er rétt, ok sökin nóg; mun ek þola þín ummæli með því móti, at fara í Þórsmörk, eðr í einhvern þann stað, er eigi sekist alþýða af samneyti við mik, ok vera þar hjá konu þeirri, sem þér vandlætið um, þann tíma sem mér iíkar, ok ekki mun bann yðvart skilja mik frá vandræðum mínum, né nokkurs 292 manns nauðúng, til þess er guð andar því í brjóst mér, at skiljast viljandi við þau. En hyggit svá yðvart efni, at ek ætla svá til at haga, at þér veitið eigi fleirum mönnum þetta embætti en mér”. Biskup varð við þessi orð hljóðr um stundar sakir. En at lyktum mælti hann: “ek em búinn firir þetta mál at þola allt þat, sem mér má í koma. Gjör hvat er þú vilt, þvíat ek em búinn at láta bannit eigi undan líða, sakir hugleysis firir heitan þína”. Jón svarar: “ef þú ætlar svá at gjöra sem þú talar, mun ek eigi hætta til fleiri funda okkarra”. En þó at Jón mælti slíkt, brá biskup sér með engu móti við. En Ormr prestr, sá er næstr honum stóð, sá at Jón myndi eigi mýkja reiði sina, ok þeir, sem áðr höfðu verit ills eggjandi, þeir mundu búnir til at fullgjöra þat sem heitið var; hljóp hann fram firir biskup ok mælti: “ek særi yðr minn herra! firir nafn várs herra Jesu Christi, at eigi stcypi þér banni ifir Jón ok systur yðar at þessu sinni, hedlr bíði þér, ef at sú stund mætti koma, er Jón dró í ván, at hann mundi skilja sik sjálfr frá henni, ok taki af yðr umbót. Hyggit at herra! ef yðr þikkir mikil niðran gjör kirkjunni at þessum biðstóli, at meiri niðran er henni at missa ykkar beggja á einum degi, því at Jón mun öruggr at láta þat statt, sem hann heitr góðu. Lítið á, þó at þér leggit líkama yðarn í hættu firir guðs sakir, at eigi bætist hinn léttari glæprinn, þó at hinn þýngri fari eptir, ok betra er góðs at bíða með56 þolinmæði, en auka vandræði”. Biskup leit i fyrstu úbliðliga til hans, en af því at margir studdu hans erindi, mælti hann: “enn er sem fyrr, at [þú] Jón ætlar at ráða, þótt þú vilir verr, en ef ek vissa at dvölin kæmi til góðs, mynda ek á hana hætta”. Allir þeir sem við vóru urðu því fegnir, at hann sagði ván, at hann myndi fresta banninu, ok forðaðist bískup svá lífsháska. Eptir þat var Jón spurðr, nær umbötun skildi fram koma, sú er hann hefði í ván dregit, ef biskup frestaði banninu. Jón segir: “heita hlýtr biskup biðstundinni, ef atgjörðalaust skal vera, en ek mun ráða verða framkvæmdinni”. At lyktum verðr sá endir á þessum fundi, at bisknp hét at auka eigi stríðu við Jón um stundar sakir, en Jón lét biskup ná kirkju, ok reið í brott. Eptir þat liðu fáir mánaðir áðr Jón sagði Ragneiði sér afhenda, ok tóku 293 þau lausn ok skrift af biskupi; ok nokkuru síðarr var Ragneiðr gíft Austmanni þeim sem Arnþórr hét, ok kom frá þeim margt manna. En biskup skildi með þeim Jóni alla stund lífs síns, þau skildi enga fundi eiga né viðrtal, nema firir vitnum ok í opinberum stöðum; varð aldri öðruvís en úblítt með þeim biskupi ok Jóni, meðan þeir lifðu báðir; en Þorsleinn son Jóns, er vega vildi Þorlák biskup sem fyrr segir, varð hinn mesti úgiftumaðr, svá at faðir hans ok bræðr höfðu þar af langa skapraun.
Jón Loftsson lét nokkuru síðarr en þessir atburðir gjörðust smíða kirkju ok klaustrhús firir norðan Læk, at Keldum, ok ætlaði sjálfr í at ganga, en engir urðu menn til ráðnir. En þann tíma er Þorlákr biskup heyrði pata á þessu, spurði hann, svá sem úvitandi, hvárt Jón ætlaði klaustr at reisa at Keldum. Honum var sagt at þat væri satt. Hann spurði enn: “hverjum ætlar hann helgum manni at gefa klaustrit”? — þeir sem hjá honum vóru sögðu, at hann ætlaði at gefa klaustrit Jóhanni baptista. Biskup mælti: “þat eru mikil undr, ef hann vill þiggja þat sem hefir þar saman borit, svá sem hann hefir til aflat”. Vurðu þessi orð eigi57 at lokleysu, þvíat þá er Jón kom til Keldna, tók hann bráðliga sótt, ok er at honum tók at draga lét hann leiða sik út í dyrr, ok er hann sá til kirkjunnar mælti hann: “þar stendr þú kirkja mín! þú harmar mik, en ek harma þik”. Þóttist hann þá sjá, at úvís var uppreist hennar, ef hann kallaði frá. Eptir dauða hans lét Sæmundr sonr hans um sína daga bæta fyrnd kirkjunnar ok húsanna. En at honum liðnum skiftu synir hans kirkjunni ok húsunum ofanteknum, sem sínum föðurarfi, ok kómu þá fram fyrrgreind orð hins heilaga ÞorIáks biskups.
Á bæ þem sem í Viðey heitir spiltu mýs kornum ok ökrum, svá at varla mátti við búa. Ok er Þorlákr biskup gisti þar, báðu menn hann þar sem annarsstaðar fulltíngis í slikum vandræðum. Hann vígði þá vatn ok stökkti ifir eyna, utan um eitt nes, þat firirbauð hann at erja; varð ok eigi at músunum mein í eyjunni meðan því var haldit. Löngum tíma síðarr örðu menn hlut af nesinu; hlupu þar þá mýs um alla eyna; var þar víða jörð hol ok full af músum.
Þorlákr biskup hafði löngum litla heilsu í sínum 294 biskupsdómi. [Kom þat þar fram, sem Páll postuli sagði, at kraptrinn algjörist af sjúkleikanum. Mjök opt let hann lækna sik af sinni meinsemd, ok sýndi þatj at guð hefir læknara til þess setta, at þeir skildi með hans vilja stundum mega stöðva löng óhægindi með skömmum sárleikum58. Hann fastaði við þurt hvern föstudag, ef hann var heill; en ef hann var sjúkr, þá var hann svá linr ok hægr, at hann hergði á hvítum mat, bæði á imbrudögum ok föstudögum, ef hann var þess beðinn, ok gaf þau dæml eptir sik þeim mönnum, [er nú vilja slíka hluti gjöra svá sem von er at bezt sæmi í guðs augliti59. ÞorIákr biskup lá sjúkr þá er jóladagr var á föstudegi, ok bergði hann slátri þann dag, var hann þó alI-máttlitill, en þó vildi hann sýna til eptirdæmis, hversu þá er enn bezt gjört. ÞorIák biskup dreymdi marga merkiliga drauma, bæði um sik ok aðra, en fáir eru eptir hafðir. Hann dreymdi á alþíngi þann draum, er menn hafa í minnum eptir60: hann þóttist ganga frá kirkju þar á þinginu heim til húðar sinnar, ok hafa höfut hins sæla Martini biskups í faðmi sér, ok eftir þat vaknaði hann. En þann draum réð prestr sá, er Páll hét, vitr maðr; hann sagði svá, at þar mundi hann sjálfr bera heilags biskups höfut, hvar sem hann færi, nú er ok hægt eptir at sjá þann dram. Þorlákr biskup lét opt skemta bæði sögum ok kvæðum, kveðandi ok hörpuslætti. Hann hendi ok mikit gaman at öllu tali því, er hyggiligt var, ok hann sá at til nokkurrar nytsemdar kom, varð hann af slíku ástsæll af öllum þeim er hjá vóru.
Þá er Þorlákr biskup hafði XV vetr at stóli setið í Skálaholti með biskups tign í björtum blóma góðrar atferðar, elskaðr af guði ok góðum mönnum, mjök mæddr af mótgjörðum manna ok þar með af margfaldri vanheilsu, þá lýsti hann því leyniliga firir nokkrum sínum trúnaðarmönnum, at hann mundi vilja uppgefa þann biskupsdóm, ok sagði þá þurfa at fá styrkvara eyk undir þat ok sem hann hafði áðr við gengit. En hann vildi sjálfr víkja aptr í kanokasetr sitt með lítilæti, ok þjóna þar guði ok helgum mönnum, meðan hann lifði. En allsvaldandi guð, er hann hafði upp hafit á hinu hæstu palla kennimannligrar tignar, sá þá, at honum mátti þó endast til háleitrar umbunar, þótt eigi61 mínkaðist hans tign í manna 295 augliti, ok lét hann þat af því [eigi] fram ganga, heldr sá hann honum þann viðrbuníng til handa móti sínu andláti, sem hverr vitr maðr myndi kjósa sér ok sínum ástmönnum.
Þorlákr biskup fór þann fjóröðung síðast ifir, er honum var nálægastr, ok tók í Borgarfirði þá sólt, er hann62 leiddi til grafar. Hann kom heim til stóls síns með litlum mætti, ok lá í rekkju iij mánuði ok hafði jafnan mæðusama sótt, en aldri harða verki, ok mátti hann allra hluta svá geyma, sem þá er hann var heill maðr, þat er mest lá við, bæði honum ok öðrum. Þá var kominn at vist í Skálaholt Gizurr Hallsson, er bæði var vitr ok góðgjarn. Hann kom oft at finna biskup í hans vaumættl, ok styrkti hann í mörgum fagrllgum dæmisögum, fróðligum ok fáheyrðum, frá helgum mönnum eðr öðrum góðum mönnum, þeim er bezt höfðu borit sín meinlæti i mannraunum. Margir kómu þá ok vinir hans ok frændr, at finna hann ok þiggja af honum heil ráð, en sýna á honum fasta ást með fullum alhuga. Páll systurson hans kom til hans í sóttinni, ok sýndi enn sem fyrr, at hann var honum ástsamastr allra sinna göfugra frænda. En er mjök tók at líða at Þorláki bískupi, þá sendi hann eptir Þorvaldi, syni Gizurar Hallssonar, er mannvit ok minni hafði í nægsta lagi, ok jafnan þótti vel til fallinn at hafa ætlan eðr orskurði á um þat er miklu varðaði. Ok er hann kom, þá tjáði biskupinn firir honum fjárhagi staðarins, þá er höfðu verit þá er hann kom til, ok hversu þá var komit, er hann ætlaði ser eigi lengr fjárforráð. Hann taldi ok upp firir honum greinilega fjártillög þau, sem hann hafði haft við frændr sína, síðan hann kom til staðarins forráða, ok hversu hann hafði þeim til þrifnaðar komit, hvat sem at sök hafði. Ok er þeir sá þat, at staðrinn haföi mjök hægzt til forráða ok auðgazt at fé, eu þeim var mörgum féfátt er honum vóru nánir at frændsemi, þá gæddi hann enn, með ráði Þorvalds ok annarra vina sinna, frændr sina með fjártillögum. Hann lýsti því, at hann vlldi klæðnat sinn gefa kennimönnum, en þann er femestr var gaf hann bískupi þeim sem eptir sik kæmi, ok vildi hann þat eigi akveðum leiða, hverr sá myndi vera. Annan klæðnat allan gaf hann prestum ok öðrum klerkum, en fátækum mönnum þann 296 er feminnstr var, þvíat hann let þá aldrei hja sitja, þá er hann skifti gjöfum með vinum sínum; var honum ok þú yndi at því, hve mörg hundrut hann hafði gefit á hverjum misserum, en mörgum skippundum mat. Brandi biskupi at Hólum gaf hann fíngrgull; en þat fíngrgull, sem sjálfr hann hafði borit dagliga sér á hendi, gaf hann Páli systursyni sínum, er biskup varð næstr eptir hann, ok var þat vígt, ok virðu þat margir vera firirspá hans tignar, þeirrar sem eftir kom. En sú auðna var á því þegar, sem nú undrast engi, at hverr63 þóttist nokkut gott af hljóta, er þær minjar hafði, er hann hafði átt. Þorlákr biskup ræddi greiniliga öll leyndarmál firir Þorvaldi, áðr þeir skildust, þau er honum máttu nauðsynlig þikkja, sum til leyndar, en sum til uppburðar eptir sinn dag.
Sjö nóttum firir andlát sitt kallaði biskup saman lærða menn, ok lét olea sik, ok áðr hann væri smurðr mælti hann mjök langt örindi, en þó var honum málit þúngt ok erfitt: “ek lá fyrr í rekkju”, sagði hann, “með litlum mætti, ok var ek þá oleaðr í þeirri sótt, ok er þar var komit sönginum, sem nú er, þá mælta ek svá firir, at allir þeir menn, sem í mínum stórmælum væri, skildi frjálsir vera minna ummæla, ef mik tæki frá; ætlaða ek þeim þat til líknar en mér eigi64 til áfallsdóms sjálfum. En mér var þat svá launat, at þeir, sem eigi vildu færa áleiðis firir mér, sögðu þá sjá mega, hvárt ek þóttumst offari verit hafa í mínum ummælum, er ek vildi þá öllum lina eftir mitt liflát. En ek mun nú raun til gera, hvárt heldr hefir verit. Skolu þér nú þau mín ummæli heyra ok frá bera, at ek vil at öll ummæli mín sé hin sömu ok stríðmæli, nema þeir sættist við þá menn, sem ek hefir til fengit mín mál at leysa, ok lofa ek enga laustn aðra en þá, sem ek hefir áðr til lagt, ella bíði þeir þess biskups er eftir mik kemr til”. En er hann hafði þetta mælt, þá hvíldist hann fyrst, ok síðan talaði hann til þeirra manna, er við vóru staddir: “ek vil biðja yðr” sagði hann, “at þér firirlatið mér þat, er ek hefir svá gört, at yðr hefir ei vel þótt”. Allir svöruðu þeir er við vóru, at engis mætti þeir hann kunna, en vildo þó gjarnsamliga veita honum þat er hann beiddi. Þá mælti Gizorr Hallsson firir allra þeirra hönd, sá er at öllu var bezt til 297 fallinn: “vær biðjum yðr, herra! at þér firirgefit oss þat er vær höfum mismælt eða misgört við yðr, er vær erum hræddir um, at bæði sé margt ok stórt”. Enn sæli Þorlákr biskup játtaði því bliðliga. Þá mælti Gizorr annat sinn þat eyrendi, at nú má auðsýnt vera at heilagr andi hefir mælt með honum: “þess biðjum vær yðr, herra”, sagði hann, “þó at þér skilist nú sýniliga við oss at likamligri samvist: verit oss andligr faðir ok árnandi miskunnar við almáttugan guð, þvíat vær trúuni því, at þér munut eigi minna hafa vald í andligu lifi meðr guði, en nú hafi þér”. En hann þagði þá og svaraði engu, ok er nú auðsýnt hvi hann gjörði svá, þvíat nú veitir hann öllum þat, sem hann var þá beðinn, en vildi þó eigi bert gera firir litilætis sakir, at hann samþyktist við at hann myndi til þess færr vera. Gjörði hann þetta at eftirdæmi guðs sonar, er hann samþykti þat sumt þegjandi, sem satt var, eftir því sem helgir menn segja. En er þeir höfðu þetta mælt, þá fékk þeim svá mikils, er við vóru staddir, at fáir máttu vatni halda. En er herra biskup [sá þat65, þá mælti hann: “látið yðr þat eigi mikils fá, þó at skili várar samvistur. Ek hefir verit alla götu lítill skörúngr, ok til litils færr, ef ei hefði aðrir menn mik studdan; því er yðr eigi skaði at mér, fer ek ok eftir mínum forlögum; en sá mun koma eftir mik, er mikill skörúngr mun. Vil ek ok yðr í því hugga, at ek væntir, at guð mun mik eigi helvítismann dæma”. Síðan minntist hann til allra kennimanna, ok þeirra annarra, sem hjá honum vóru, ok gaf þeim öllum blezan sína. Eftir þat var hann oleaðr til lykta, en síðan vildi hann ekki tala66 nema þat, er honum þótti mest nauðsyn á, en jafnan þá er hann mátti þá hrærðust varrarnar til bænahaldsins meðan hann lifði.
Þá er vij nætr vóru liðnar, frá því er hinn sæli Þorlákr biskup var oleaðr, þá beiddist hann snemma þess dags klæðaskiptis; þá gekk at honum Ormr prestr Eyjólfsson, kapalín hans, ok mælti: “oss þykkir ábyrgð í at hræra yðr, herra! svá mjök, með svá litlum mætti sem þér erut”. — ”Vel mun þat endast”, segir hann. Var svá gjört sem hann beiddi, ok endist þat vel, sem hann hafði sagt. Eigi sá menn at svá stórum tæki af mætti hans [þann dag] sem var reyndar, af því 298 al þá bélt hann enn öllum háttum sinum góðum hinum sömum, sem þangat til höfðu verit, þótt magnit væri litið, þá var hugarfarit þó staðfast sem áðr. En er nokkut kveldaði þann dag, þá tók mjök at honum at liða; ok er aptánsöng var lokit, þá þótti síga á hann úmegin nokkut, ok er hann hóf upp augun þá mælti hann: “hvert fóru þér Þorkell nú”? — Virði Gizorr Hallsson svá, at því sýndist ÞorkeIl biskup[i] við andlát sitt, at hann hafði berligast spandan hann frá vándu. En er Þorlákr biskup var at andláti kominn, þá beiddist hann at drekka, ok er hann vildi til víkjast, þá hné hann at hægindunum ok sofnaði sætliga til guðs, ok veitti guð honum þá dýrð, at hann skildi þyrsta við sitt andlát sem sjálfan guðs son, ok skildi hvárkis þorsti fyrr stöðvast en í andligu lífi, því er guðs synir67 eru jafnan þyrstir til. Auðsýniligt lét guð þat vera í andláti hins sæla Þorláks biskups, at hann endi þat þá, er hann sagði firir munn Davíðs, at dýrðligr myndi vera í guðs augliti dauði heilagra manna hans; ok þó at þat væri þá enn leynt firir mönnum, at þau efni væri um ráð [biskups], sem nú er[u] vituð, þá þótti engum manni eftír því hjá honum at vera, sem öðrum mönnum önduðum, heldr þótti flestum betra hjá hans líki at vera en hjá öðrum mönnum liföndum68. Þeir hlutir urðu eftir andlát Þorláks biskups, er þeim mönnum þotti mikils um vert er við vóru staddir ok sá, en því sögðu þeir fám mönuum frá í fyrstu, at þeir væntu, at guð myndi [þat] enn framarr birta, er þá sýndist. Sá var einn hlutr, at litr hans var miklu bjartari ok þekkiligri en annarra andaðra manna. Sá var annarr, at svá vóru sjáldrin björt í augum hans langa stund eftir andlát hans, sem lifandi manna, þess sem skygn er. Sá var hinn þriði hlutr, at sár vóru mörg fallin á hörundi hans, bæði smá ok stór, en öll vóru þau gróin er tll var leilað, ok þótti þá þegar mikils um vert þeim er vissu, en nú undrast engi þótt svá hafi orðit. Þá var dúkr breiddr ifir andlit honum, ok er Gizorr kom til, mælti hann: “láti oss sjá föður váru!”. Var þá af tekinn dúkrinn. En er hann sá í andlit hans, þótti honum því meira um vert, hverja þekkt er bauð, sem hann kunni gjörst sjá. Eptir þat var búit um líkama Þorláks biskups 299 vandlíga, ok skorit bár hans, ok hafa menn af þeim helgum dóm míkla fró. Hann andaðist fimta dag viku, heldr síð dags, [einni nátt firir69 atfangs dag jóla. Þá var hann sextugr at aldri, ok hafði XV vetr biskup verit. Þá var liðit frá híngatburði várs herra Jesu Christi [þúshundrat, hundrat níutigir ok þrjú ár70, eptir tölu Dionisi.
Um morguninn eftir var lík Þorlaks biskups borit til kirkju, ok stóð upp[i] í sönghúsi ij71 nætr at bíða graftrar, en annan dag jóla var hann í jörð lagðr; var þar við staddr Páll djákn, frændi hans, er biskup varð eftir hann, ok allir lærðir menn, er í nánd vóru; þar kom þá ok lík þess fátæks manns, er biskup hafði tekit af válaði72, ok veitt til dauðadags; sá hafði líkþrár verit, ok vildi guð þá sýna þar þat mildiverk, sem eitt var af mörgum þeim er hann gjörði firir guðs sakir í sinu lifi, En áðr menn gengi frá greftri hins sæla Þorláks biskups, þá mælti Gizorr Hallsson langt erendi ok fagrt um þau tíðindi, er þar höfðu gjörzt, eptir því sem siðr er til ifir tiginna manna greftri, ok vil ek geta nokkura orða hans, segir [sá er söguna setti]73, þeirra er [hann talaði ok]74 mér ganga sízt or minni. Hann tjáði þat fyrst firir þeim, hverr nytjamaðr hann hafði verit staðnum ok öllu landsfólkinu, [eptir þat mælti hann svá: — ] “75Ek hefir hér verit nokkurum sinnum staddr, þá er þau tíðendi hafa görzt, er þessum eru lik. Fimm biskupar hafa hér verit niðr settir at mér hjáveranda: fyrst Þorlákr biskup Runólfsson, þá KetiII biskup, en síðan Magnús biskup; eftir þat Klængr biskup, en nú ÞorIákr biskup. Ek hefir ok talat hér nokkur orð, þá þessir atburðir hafa gjörzt, sem siðvenja er til í öðrum löndum ifir tiginna manna greftri. En málaefni hafa verit jafnan stórliga góð, því at þeir hafa allir verit hinir mestu merkismenn í sínum biskupsdómi76; ok er gott á þat at minnast, at várri grein ok at sögn várra foreldra, um þá biskupa er hér hafa verit firir vára daga, ok á várum dögum, at sá þikkir hverjum beztr, sem kunnastr er. En svá 300 dýrðligír menn sem þeir hafa verit allir, þá er þat þó eitt sér, hversu Þorlákr hefir sik til búit biskupstignar langt frá þvi sem allir aðrir. Hann varðveitli sik í hreinlifi alla æfi, ok sýndist hann allan sinn aldr lastvarliga lifa, með lítilæti ok allsbáttar ráðvendi. Hann var vígðr þegar á barnsaldri hinum smærrum vígslum hverja eftir aðra, þar til at hann var prestr sem fyrst þótti mega firir aldrs sakir. En er hann var prestr, þá gafst hann almáttkum guði undir reglu hald, ok var hann þá vígðr til kanoka, eftir þat til príors, en síðan til ábóta. Nú má sjá hversu virzt hefir ifirboðunum ok hinum vitrustum mönnum, þeim er bezta forsjá kunnu, at vígja hann öllum vígslum þeim er til lágu, þvíat svá varðveitti hann vel hvern vígslupallinn, at engi þótti annarr til, en auka hans vígslur æ meðan þær vóru til. En vær væntum þó meðr guðs miskunn, at nú skili hans tign mest hafa aukizt, sem hann er frá oss kallaðr til eilífrar sælu ok dýrðar meðr guði. En svá kunnir sem oss eru margir hans góðir siðir, þá megum vær tregliga at oss geta, at gera eftir þvi sem boðit er, at vér skilim á engis manns ráð glöggva dóma leggja; en svá mikit traust höfum vér á hans verðleikum, at ek uggi, at fáir muni vánarmenn vera, ef hann er ei fullsæll, svá sem vér vitum hann ólíkastan verit hafa öllum mönnum öðrum í sínu góðlífi”. — Mörg orð önnur vitrlig talaði Gizorr í sínu máli, en engi þau, at meir hafi sýnt hans speki ok réttsýni, en þcssi sem nú vóru sögð, ok raun er á vorðin.
[Mörg tíðendi vurðu á þeim XV vetrum, er Þorlákr var biskup í Skálholti, í andláti ríkra manna: þá andaðist Erlíngr jarl, ok Magnús konúngr, son hans; Valdimarr konúngr, Heinrekr Englandskonúngr, Eiríkr jarl, Eysteinn erkibiskup. Þá var ok orrosta á Íluvöllum. Þessir dó íslenzkir menn: Björn ábóti frá Þverá, Kári ábóti, Ögmundr ábóti, HalIr ábóti77 ok 301 margir aðrir kennimenn ok virðíngamenn, bæði her á landi ok annarstaðar.
Slaðrinn í Skálholti drúpti mjök eftir fráfall hins sæla Þorláks biskups, ok var þá hrygðarefni mikil, hversu til tækist. Var einn biskupinn á laudinu ok mjök gamall, þó at hann væri skörúngr mikill. En þá tók at hefjast ófriðr firir norðan land78. Marga menn tregaði mjök andlát Þorláks biskups, þvíat þat hugðu79 flestir, at hann myndi meirr fráskildr mönnunum, en nú reynist. Mátti ok várkunn á því kalla, at þat kæmi mjök á úvart, sem aldri halði fyrr vorðit, at upp kæmi helgi ok jarteinir nokkurs manns á Ísiandi, nema þessa dýrðarmanns Þorláks biskups. En þó varð þat bíða ákveðinnar stundar, þeirrar sem guð drottinn hafði firirhugat, nær verða skildi. Margir menn vóru huggaðir á þeim tíma sem á millim varð andláts Þorláks biskups ok uppkvámu helgi hans, í draumum þekkiligum ok firirboðan fagrligri; en duldust menn þó við, hvat eftir myndi koma, þartil at guð lét þat enn berara verða með þvílíkum æfintýrum, sem nú skal segja:
Sá atburðr varð fyrstr í héraði því er Vatsdalr heitir, at bónda einn skilgóðan ok réttorðan dreymdi, at hann þóttist út ganga, ok sjá einn mann sunnan kominn um heiði. Hann þóttist spyrja, hversu Þoriákr biskup mætti, en sá svaraði: “eigi heitir hann nú Þoriákr; hann heitir nú Ráðvaldr með guði”. Síðan vaknaði hann, ok sagði Karli ábóta draum sinn, en hann réð svá, al Þorlákr biskup myndi audaðr vera, ok hafa dýrð öðlazt meðr allsvaldanda guði. Varð þessi firirburðr á jólum, þegar eftir andlát Þorláks biskups, þá er eigi höfðu enn spurzt þagat tíðendin80.
302 Gizor Hallsson dreymdi merkiligan draum litlu eftir andlát Þorláks biskups: hann þóttist út ganga, ok sjá Þorlák biskup sitja á kirkjunni í SkálhoIti í biskupsskrúða sínum, ok bleza þaðan fólkit, ok þýddi hann sjálfr svá þann draum, at blezaðr Þorlákr biskup myndi enn vera framvegs ifirmaðr sinnar kristni, ok þeirrar kirkju, sem hann hafði áðr at setið, ok halda hendi ifir fólki sínu.
Margra vitra manna orð vóru á því, at annathvárt myndi helgi Þorláks biskups upp koma, ella mundi þess engum auðit verða hér á Íslandi. Svá mælti ok Eiríkr erkibiskup í bréfi því, er hann sendi Páli biskupi: “Göfugligan bróður várn Þorlák biskup, sem nú er andaðr, er gott á at minnast, hvern vær trúum helgan verit hafa í sinu lífi, ok dýrðligan eftir lífit”.
Fjórum vetrum eftir sigrsamliga framför af þessum heimi hins sæla Þorláks biskups, dreymdi prest þann er Þorvaldr hét, [fírir norðan land]81. Þat var á jólum, hina næstu nótt firir Thomas dag erkibiskups. Honum þótti at sér koma maðr einn, virðuligr í ufirbragði, í kennimannligum búningi. Prestrinn spurði, hverr honum birtist. Hann sagðist vera Þorlákr biskup, ok sagði prestinum nær veðrátta82 myndi batna, af því at vetr var harðr, ok teygði hann svá til, at eftir myndi þat [ganga] er meira lá við, er hann sagði þat fyrst, er presti var sjálfum mest um hugat, ok reyndi hann þat eftir hans firirsögn verða. Þá mælti hann, at hann hugleiddi ok annat, þat er firir hann bar, ok bæri sem firir flesta vitra menn þat er hann sagði honum. „Ek vil þat ráð til gefa“, sagði hann, „at menn leiti til graftrar míns at sumri, ok sé líkami minn or jörðu tekinu, ef nokkur þikkja heilagleiks merki á vera. En menn gjöra sem sýnist um áheit eðr dagahald“. Hann hvarf frá honum at sýn, þú hann hafði þetta mælt, er honum þótti nauðsynligast; en prestr fór til fundar við Brand biskup, ok sagði honum þessa vitran, ok bauð [at sverja]83, at hann laug ekki orð frá. Ormr prestr, er verit hafði kapalín hins sæla ÞorIáks biskups, var þá á vist með Brandi biskupi, ok var við þessa frásögn. Kom honum ekki á óvart þessi 303 atburðr, af því at hann var honum kunnastr, ok beið hann af því sem laðaðsmaðr hans jarteina.
Hit sama vár eftir, er vitran Þorvalds prests var á jólum, bar sýn merkilega firir bónda einn réttorðan, er Sveinn hét. Hann gekk út skírdagsnótt, ok sá í Skálaholti Ijós mikit firir kirkjunni, ok svá, at trautt mátti sjá kirkjuna fírir Ijósinu, þar sem var leiði hins sæla Þorláks biskups. Svá hafa vitrir menn virt, al firir því mun sú sýn verit hafa, at sú er nú mest nýjúng í staðnum í Skálaholti, er gjörðist af bjartleik jarteina hins sæla Þorláks biskups. Þá er vitran Þorvalds prests var sögð um Norðlendíngafjórðúng, ok svá hvar sem hún var sögð, þá urðu menn fegnir þessari frásögn, ok hétu þá þegar margir menn á hinn sæla Þorlák biskup í sínum nauðsynjum, og þótti vel við verða, en ekki varð þat þá enn í leyfi tekit af biskupinum. Hit sama sumar sendi Brandr biskup Orm prest með öðrum klerkum sínum til alþíngis, ok lét þar bréf sín fram bera firir Pál biskup ok aðra lærða menn, ok var þar á vitnisburðr þeirra hluta, sem nú vóru sagðir. En í þeirri för þraut hest Orms, svá at hann mátti eigi ganga, ok var hann þá farlami. Hann hét þá á hinn sæla Þorlák biskup, al hann mætti komast leiðar sinnar; þá spratt hestrinn upp, ok fór síðan fullum dagleiðum sem hann vildi til þess á þíng kom.
Páll biskup bar þetta stórmæli um heilagleik Þorláks biskups ok jarteinagjörð firir hina vitrustu menn á þínginu, ok hafði þar at margar stefnur. Slaðfestist þat um þessi84 fagnaðartíðindi af öllum beztum mönnum eftir [bréfum ok]85 orðsendíng Brands biskups, at Páll biskup kvað þat upp í lögréttu Pétrsmessudag, at öllum mönnum skildu vera leyfð áheit við hinn sæla Þorlák biskup; skildi menn honum ok tíðir sýngja andlátsdag hans. Pétrsmessudag var Þorlákr til biskups kosinn, ok þá vóru leyfð áheit við hann, ok þann dag var [lögleiddr messudagr hans86 á næsta sumrí eftir þetta þíng.
Til merkis um þat, at eigi þótti guði oftekjur87 í því, at Páll biskup lofaði áheit til hins sæla Þorláks biskups, ok at sýngja honum tíðir messudag hans, þá urðu þessar merkiligar jarteinir þegar á sama þíngi88:
304 Maðr hét Tjörfi, hann tók handarmein mikit, gjörði hendrnar stirðar af þrota, svá at náliga mátti hann engan fíngr rétta, ok lék þat mein við XV vetr. Hann hét á hinn sæla Þorlák biskup til heilsubótar sér, ok sofnaði eftir; en er hann vaknaði ok vildi þvá sér, þá vóru hendr hans heilar orðnar, ok sýndi hann þær öllum mönnum. Var þá súnginn Te deum; en þegar þessi jartein var [lýst ok]89 alkunnug orðin, þá hét hverr at öðrum á hinn sæla Þorlák biskup sér til heilsubótar.
Sá var annarr90 atburðr á því sama þíngi, at Jón ábóti or Veri tók kverkamein mikit ok þrútnuðu upp kverkrnar ákafliga. Mátti hann engu bergja ok náliga ekki mæla, svá at heyra mætti. Þá hét hann á hinn heilaga Þorlák biskup til heilsu sér, ok sofnaði síðan eftir, en vaknaði alheill. Varð þessi atburðr alkunnr Páli biskupi.
Þriði atburðr varð sá, at mikilsháttar maðr, er Guðmundr gríss hét, mágr Páls biskups, [ok föðurfaðir Árna biskups]91, tók meín mikít, ok var hann bæði máttlítill ok matlauss, ok þótti hann mörgum mönnum mjök framkominn. Hann hét á Þorlák biskup, vin sinn, at hann árnaði honum slíkrar heilsu af guði, sem hann sæi honum bezt gegna. En er hann hafði heit sitt fest, þá batnaði honum dag fra degi, ok varð svá framt alheill, sem kerti þat var brunnit í Skálaholti, er hann hafði þangat heitið. Sagði hann sjálfr þessa jartein Páli biskupi.
Í hinum fjórða stað varð sá alburðr, at maðr sá austfirzkr er Sigvatr hét, ættstórr maðr: hann tók augnaverk svá sterkan ok strangan ok váfeifligan, at ván þótti at út mundi sprínga augun, ef eigi vildi skjótt létta verknum. Hann hét á hinu sæla Þorlák biskup, ok höfgaði honum eptir heitið; en er hann vaknaði, þá var allr verkrinn or augunum, en báðir vóru hvarmarnir þrútnir mjök ok rauðir, til vitnis þess verkjar, er í augunum hafði verit.
Sá var hinn fimmti atburðr á þínginu, at sá maðr er Unas hét tók sótt óhægliga, svá at hann blés allan ok fylgdi æsiligr verkr92, svá at hann mátti varla standast. Hann hét síðan með viðrkenníngu á hinn sæla Þorlák biskup, ok með honum hinn sæla Vitum svein. Biskup mælti við hann: „eigi nýtr þú þíu at því, þótt þú verðir heill, heldr þess, er nú er miskunartíð 305 guðs ifir komin í heilsugjöfum við mennina“. Hann vaknaði náliga alheill, lofandi guð ok hinn sæla Þorlák biskup.
Norðlenzkr maðr tók hættiliga sótt á því sama þíngi. Hann tók fast, svá at hann misti þegar vitsins ok urðu aðrir93 hans at gæta ok vinna honum sem barni. En er þeir heyrðu jarteinir Þorláks biskups, þá hétu þeir á hann firir þessum manni af öllum hug. En sem þat heit var fest, þá tók hann fulla heilsu, ok lofaði hann guð ok hinn sæla Þorlák biskup. Var þessi hin vjta jartein.
Sá var hinn vij, atburðr enn á þínginu, at einn dýrðligr prestr, sá er Þórðr hét, tók sótt hættliga við þínglaustnir sjálfar, ok vóru menn hræddir um, þvíat mikit var í hættu ok ábyrgð landsbygðinni, ef hann léti af berast. Hét hann síðan á hinn sæla Þorlák biskup sér til heilsubótar, en honum hægðist svá fljótt sinn vanmáttr, at hann varð færr af þíngi, sem aðrir menn, ok litlu síðarr alheill. Lofaði hann guð firir sína heilsubót ok hinn sæla Þorlák biskup.
Hinn átti hlutr gjörðist sá á þessu þíngi, at einn norðlenzkr maðr týndi góðum fjötri; var hans leitað vandliga ok fannst eigi. Sem honum þótti örvænt fundarins, þá hét hann á sælan Þorlák biskup, at finnast skildi fjöturinn, ok fannst þegar, þar sem oftast höfðu þeir leitað, ok færði hann heit sitt Páli biskupi meðr guðs lofi ok sæls Þorláks biskups.
Sá var níundi atburðr, at Árni hét einn mikilsháttar maðr, er mein hafði mikit innan rifja ok hættligt. Hann hét á Þorlák biskup, ok bættist honum þegar.
[Þær jarteinir, sem nú skal segja þessu næst, urðu upp frá alþíngi ok framan til upptökudags hins heilaga Þorláks biskups, vart á þrimr vikum, ok því má sjá, hversu guð hefir fljótt ok dásamliga viljat birta hans heilagleik firir mönnum]94:
Sá atburðr varð fystr eftir þíngit, at Ormr breiðbælíngr, systurson hins sæla Þorláks biskups, bróðir Páls biskups, tók bað í Skálholti, ok hafði þat í hug sér, at hann myndi enn ástsamligar elska sinn frænda með ákalli ok dýrkan hans 306 heilagleiks, ef hann bæri á sjálfum sér nokkur merki. En í því skeindi hann hönd sína hægri á hárhnífi, ok blæddi æsiliga, ok varð ei slöðvat. Þá hét hann á frænda sinn ok fulltrúa, Þorlák biskup, at hann slöðvaði blóðrásina; en svá skjótt brá við, at aldri kom or skeinunni síðan einn blóðdropi.
Tjörfi hét einn prestr, kynstórr ok vel kvángaðr; hennar verðr enn getið síðarr i þessu máli. Hann tók augnaverk slriðan, er hann fór af fyrrgreindu þíngi, ok svaf hann ekki þá nótt er hann var í Skálhoiti. Hann hét á hinu sæla Þorlák biskup, ok var síðan leiddr til kirkju; þar tók hann heilsu sína um messu, meðr því móti, al hann sofnaði, en vaknaði alheill, ok fór síðan leiðar sinnar með glöðum hug.
Húsfreyja nokkur góð tók enn augnaverk mikinn, ok hét hún kerti til hins sæla ÞorIáks biskups, því er tæki um höfnt henni, ok bættist þegar sem kertið var gört.
Magnús Gizorarson, er síðan var biskup í Skálholti, fósturson hins sæla Þorláks biskups, átti bú gott ok gagnsamt, en þat gjörðist þar til úhæginda, at á brott gekk mestr hluti ásauðar ok fannst eigi; horfðist þat til hins mesta skaða, sem ván var, at ásauðrinn myndi svella, en missa nytjarinnar. Hann tók þá enn hit bezta ráð, sem oftarr, ok hét á hinn sæla Þorlák biskup, fóstra sinn. Eftir þat gekk ásauðrinn allr heill ok úskaddr móti þeim, er leita fóru.
Sveinn einn úngr tók enn augnaverk harðan ok haíttligan, ok féll móður sveinsins nær. Hún tók kertisrak, ok lagði um höfut sveininum. Hún hét á hinn heilaga Þorlák biskup, ok bættist honum þegar, þartil al hann var alheill.
[Fálækr maðr týndi góðum fjötri, þar sem mýrar vórn víðar ok grasloðnur miklar; var þar eigi vænt til fundar; hann hét á Þorlák biskup ok fannst þegar fjöturinn.
Einn úngr maðr reið óvarliga, þar sem jarðhitur vóru undir, ok lá hestrinn í hitunum, ok brunnu fætr hestsins ok kviðrinn; hugðu menn at deyja myndi, þá hétu þeir sem hjá vóru á heilagan ÞorIák, ok varð hestrinn alheill innan fárra nátta, ok gjörðu þeir guði þakkir ok sælum ÞorIáki biskupi.
Lítilátligan atburð er enn at segja: sveinn einn úngr var heiman rekinn af frændum sínum nauta at leita í þoku mikilli, en hann hét grátandi á hinn sæla Þorlák biskup, at hann skildi finna nautin, ok kvað á þann dal einn, er hann hugðist mundu 307 hitta til. Sem hann kom þar, fann hann öll nautin, sem hann kjöri á, ok varð hann allshugar feginn.
Maðr tók kverkasull mikinn, ok varð mállauss; hann rendi huginum til at heita á heilagan Þorlák biskup; en á hinni sömu nótt sprúngu kverkrnar, ok varð hann heill innan fárra nátta]95.
Sá maðr var enn, er svá var úskygn, at hann sá varla handa sinna skil um langan tíma. Hann het á sælan Þorlák biskup, at hann skildi árna honum meiri sýnar; en innan lítils tíma var hann svá skygn, at hann var bjarðrækr, ok vel sýslufærr at flestu verki.
Hönd blés á einum úngum manni ákafliga mjök, ok máttu læknar ekki at gera. Þá var heitið á Þorlák biskup, ok gjörði hann heila hönd hans á fám nóttum.
[Þá er menn fóru heim af fyrrsögðu þíngi, vóru vatnavextir miklir. En er menn fóru ifir á þá, er Hvitá heitir, þá rak klyfjar af hrossi einu, kistur tvær, ok vóru í annarri klæði, en annarri smíði. Sá hét xij álnum vaðmáls til ÞorIáks þakka, er kisturnar átti, at ei skildu týnast, ok varð þeim þegar náð, en margt týndist annat.
Í öðrum stað bar svá til, at tveir mannflokkar kómu at einni á mikilli, ok komst sá flokkrinn ifir ána torveldalaust, sem heitið hafði á Þorlák biskup, en sá komst eigi þann dag, er engu hét.
Páll biskup skildi þat sumar fara í Vestmannaeyjar; en byrleiði gaf eigi. Þá hétu þeir á hinn sæla Þorlák biskup, at Páli biskupi skildi gefa góðan byr út í eyjarnar ok utan, Svá varð sem þeir báðu. En þeir hétu því, al honum til dýrðar skildi vígja kirkju þá, er þar var smíðut.
Sá varð annarr atburðr þar í eyjunum, at konur höfðu þvegit klæði mörg, þau er hafa þurfti nauðsynliga at þeirri veizlu, er Páli biskupi var þar búin; en eigi þornuðu sakir vátviðra. Síðan hétu þær á ÞorIák biskup til þerris; en áðr þær höfðu lokit heitsöng sínum, þá gjörði sólskin svá heitt, at klæðin þornuðu öll þann sama dag er PálI biskup kom í eyjarnar; en þegar eftir þat kómu aftr sömu vátviðri sem áðr höföu verit96.
Mær ein tók sótt svá ákafa, at ei máttu hana varðveila 308 þeir menn sem til þess vóru settir, svá at henni væri váðalaust; en fóstrsystir hennar hét firir henni á Þorlák biskup, ok varð hún þegar heil.
Kona smiðs eins í Skálholti tók æsiliga sótt, ok þá er kennimaðr kom til hennar mátti hún ekki mæla ne benda, þvíat frá henni þótti vera vitið; þá var heitið á sælan Þorlák biskup, ok bættist henni þegar heitið var fest.
[Húsfrú ein góð ok göfug týndi lási góðum, er hún átti, ok var henni mikit mein at. En er eigi mátti finnast, þá hét hún á Þorlák biskup, ok fann þegar lásinn, þar er sízt þótti ván.
Önnur húsfreyja, er Þóra hét, göfug ok rík, týndi fíngrgulli sínu í rekkju þeirri, sem hún svaf ok bóndi hennar. Síðan var leitað vandliga í rekkjunni, ok fannst eigi. Þá hét hún leyniliga á hinn sæla Þorlák biskiip, þvíat þat var fyrr en áheit hófust í þeim sveitum, þá fannst þegyr gullit í þeirri sömu rekkju, ok lá þá á klæðunum ofan97.
Kaupmenn vóru þeir á Íslandi, í Holtavatsósi, er búnir vóru til byrjar firir alþíngi; en þeir kómust eigi or ósinum, fyrr en eftir þíngit, en þá gaf eigi byri, en þeir vóru háskaliga komnir. Þá hetu þeir á hinn sæla Þorlák biskup, ok kom þegar byrr sem þeir höfðu heitið.
Sá var annarr atburðr, at þeir fengu ei akkeri sínu upp komit, því er mest var ok bazt; leituðu þeir alls í, þess er þeim kom í hug, ok gekk hvergi. Þá köfuðu þeir til, ok fundu at allt var sandi vorpit, ok sagðu enga ván, at þat mætti brott nást þaðan um aldr. Þá hétu þeir enn á ÞorIák biskup, bæði söngum ok fégjöfum. Var þá kafat til í annat sinn, ok var þá brottu sandrinn allr af akkerinu; drógu þat upp ok sigldu á brott eftir þat, ok heyrðu menn þat síðast til þeirra, at þeir kölluðu ok sögðu, at þeir hugðu engan biskup vera helgara undir heimssólu en Þorlák biskup; ok sendu þeir hit sama sumar heitfé sitt út híngat til Íslands, ok annat fé mikit, þat er þeir gáfu helgum Þorláki biskupi.
Menn fóru á skipi or Vestmannaeyjum, ok kómu firir Þjórsárós. Þá gjörði at þeim sjó stóran með ofviðri, ok þóttust þeir ráðnir til bana. En þar var einn úngr maðr á skipi, sá er haft hafði handarmein mikit, þat sem ÞorIákr biskup 309 græddi. Af hans áeggjan hétu þeir á hinn sæla Þorlák biskup ser til hjálpar, ok þeg[ar varð logn mikit]98 ok kyrðist sjórinn, ok fóru leið(ar sinnar, ok tóku hinn) sama dag höfn á Eyrum, sem þ(eir höfðu heitið.
Ein) kona varð firir meini miklu: hún (hafði haft marga) vetr mikinn verk í höndum, en þá var svá (mikill verkrinn at) hún mátti til engis taka. En hún hafð(i áðr verit) hinn mesti bjargsmaðr, ok vóru þau fesna(uð; tók) þá síðan at visna höndin önnur, ok hétu (þau á hin)n heilaga Þorlák biskup þremr hlutum: at fæða f(átækan) mann andlátsdag hans, ok gefa silfrsylgju ok …… þat er þau áttu. En þegar sem þau höfð(u heitið), þá tók hina sömu nútt allan verk (or hendinni), ok var hún fám nóttum síðarr vel (heil, ok at öl)lu sem fyrr hafði verit, ok urðu þ(au svá fegin, at) þau máttu eigi vatni halda.
Þorlákr, bróðir Herdísa(r konu Páls biskups), tók augnaverk m(ikinn ok hét hann) . . . á Þorlák biskup ok bættist ( . . . . fór hann) í bað óvarliga ok laust (óð)fara verk annan tíma. (Hét hann á hinn sæ)la Þorlák biskup; heyrði .... gaf hann ÞorIáki fíngr(gull)99.
[Prestr] einn gamall ok . . . reið á grjó(ti) þrútna ok sió í verk miklum, varð (hann at leggjast) í rekkju; var þá heitið á . . . (Þorlák biskup til b)ótar hans meins, ok festi þegar bei(nit) . . . gr maðr, ok varð hann alheill.
Þjófar (kómu at b)æ þeim er at Mosfelli heitir, ok stálu eigi minna . . . matar; en er saknat var matarins, þá (var leita)ð þjófanna, ok fundust þeir eigi. þá héto þeir er síns (höfðu mi)st, at skaði þeirra skildi leiðrettast. Én á sömu (stund er var) heitið, veiddu þeir laxa svá marga, at þeim þót(ti skaði) sinn vel bættr vera, ok var þat mjök móti vana. En (við þat) sló hræðslu svá mikilli á þjófana, at þeir bár[u aftr allt þat e]r þeir höfðu tekit, ok sögðu síðan sjálfir . . . fagra jarlein. Lofuðu allir ok . . . . u, ok þeir er veittar vóru svá fag(rar jarteinir Iofu)ðu margfalliga allsval(danda guð, er svá dá)samliga prísaði sinn ástvin (Þorlák biskup í verð)Ieikum ok 310 jarteina frægð (um a)Ilt Ísland ok gerðust á svá litlum tíma sem sagt var.
[Páll biskup sendi menn] með bréfum sínum eftir þín[git þat sama sumar, no]rðr um land á fund [Brands biskups, með] þeim eyrendum at hann [kæmi á hans fund með frí]ðu föruneyti …….. tíma firir festum heilagrar Margarete meyj(ar. En Brandr) biskup lagðist þá ferð eigi undir höfut, (ok fór norð)an meðr fríðri fylgð. Var með honum (Guðmundr prestr) Arason, er síðan var biskup at Hólum, ok marg(ir göfugir menn). En þá vóru regn mikil, ok urðu vatna(vextir ok vegir úfæ)riligir; ætluðu menn, at Brandr biskup m[yndi eigi fram komast); en heilagr Þorlákr biskup beindi svá hans ferð, a[t hvártki tálmaði veðr) né vötn, ok kom hann at ákveðnum d[egi með sínu föru]neyti til Skálholts, ok margir aðrir virð(íngamenn vóru þar kom)nir at orðsendíngu Páls biskups: S[æmundr ok Ormr, bræðr] Páls biskups, Magnús, Hallr ok Þorva(ldr Gizurarsynir) . . . sjálfr. Síðan báru biskuparnir ráð …….. ráðuneyti ok kom þat samt með öll(um, at skildi or) jörðu taka líkama hins heilaga (Þorláks biskups, ok veita) honum allan heiðr ok vegsemd, sem sannh(elgum manni ber) framast at veita, ok gjörðu þat síðan op(inbert öllum) lýð. Margir menn vöktu í Skálholti þá nótt næ[stu], áðr upp var tekinn heilagr dómr Þorláks biskups. Þar var ok mart sjúkra manna meðr ýmisligum krankleikum. Sá var þar einn úngr maðr ok ættstórr, er Þorsteinn hét. Hann hafði steinsótt, ok lá steinninn í hrærunum, sá er stemdi þurftina, svá at hann var banvænn með öllu. Hann hét ok móðir hans (með honum á) sælan Þorlák biskup af öllum hug, til léttis sí[ns meins]; þá nótt beiddi hann þurftar brott [at ganga or kirkju, ok er hann kom í þann] stað sem hann vildi nauðsyn gera, þá [flant sá steinn frá] getnaðarlim hans, sá er honum haf[ði lengi áðr grand]at, eigi minni vexti en baun, ok …… at lit. Hann seldi steininn Páli biskupi, ok [lét hann koma stein]inn í fíngrgull sitt, ok urðu þar af [mörg merki síðan]. Var þessi jartein lýst þegar um dag[inn, áðr heilagr dó]mrinn væri or jörðu tekinn, ok [urðu menn allir fegnir þessi] jartein, ok súngu Te deum. [Þá var gengit af I]ærðum mönnum til leiðis hins sæla [Þorláks biskups, með krossum ok] kertum ok helgum [dómum] ok allir skrýddir [hvítu skrúði] . . . mátti. Biskuparnir skrýddir 311 helgum . . . [báru glóð]arker með ilmanda reykelsi, ok [allir kennimenn súng]u lof guði með fögrum hljóðum ok [súngu hymnum: Veni cre]ator spiritus, ok löðuðu svá helgan a[nda til ágæt]is þeirri þjónostu, er þeir frömðu. [Þá var upp tek]inn heilagr dómr hins sæla Þorláks biskups ok [settr] á mitt kirkjugólf. Var þá súngin Letania [ok þar eftir hátíðlig messa, til dýrðar ok vegsemdar sælum Þorláki biskupi. Þá krupu margir sjúkir menn at kistinni100 ok urðu margir heilir, en kváðu því eigi upp þegar, at þeir vissu eigi hversu langælig sú heilsubót myndi vera. [En þó kunn]u margir menn þat síðarr segja, at þeir kenndu þe[gar í stað lin[an sinna krankleika, sem þeir höfðu [áðr löng óhægi]ndi af haft.
[Sá101 maðr var þar er Jón hét, hann gekk með tréfót ok var krepptr fótr hans, svá hann varð at leggja hann í bekk hjá sér þá hann sat, ok var knéskelin gróin við knéit, en visnaði kálfnin. Sá veslingr mátti eigi komast at kirkjunni ok helgum dómi Þorláks biskups firir sakir ófráleiks, áðr en honum var skotið inn í kirkjuna firir ofan herðar mönnum, er svá stóðu þykkt firir, at engan veg mátti rúm gefast. Kraup hann síðan at helgidóminum, ok snart við klæði þau er breidd vóru ifir kistuna, ok varð hann þegar heill; gekk hann þá tréfótarlauss; var þá súnginn Te deum ok lofuðu allir guð ok hinn sæla Þorlák biskup.
Eftir þat er sjúkir menn höfðu kropit at kistunni sem þeir vildu, þá var borinn heilagr dómrinn Þorláks biskups í þann stað, er hann var lengi síðan dýrkaðr, meðan hann var eigi skrínlagðr. Var þá súnginn antiphona: Ambulate sancti Dei. Eftir þat var súngin messa ok brunnu kerti um allan kór ok 312 hvervetna þar sein koma mátti; ok er sá dagr nú haldinn í þá minníng tveim nóttum firir Mariæ messu Magdalenæ. Fór þá í burtu mestr þorri folksins, ok hafði með ser nær alla moldina or leiðinu; fengu þar margir bót af. Fóru menn um allt land eftir moidinni, meðan nokkur var til, ok urðu þar mörg merki at, sem síðarr man sagt verða102.
Á því hinu sama ári, er heilagr dómr Þorláks biskups var upp tekinn or jörðu, urðu margar jartcgnir, þær er ek mon nú tína upp í skömmu máli, en greina eigi sér hvat.
Margir menn sjúkir fengu þeir heilsu þegar er þeir héto á hinn sæla Þorlák biskup, þó at náliga veri at bana komnir. Ef mold or leiði hins sæla Þorláks biskups var dreift ifir menn eðr fenað, eða bundit við sár eða sulli, þá varð þegar bót á. Þá er menn höfðo af kæðum hans eðr hári, ok kvæmi þat við sjúka menn, þá fékk jafnan fróa. Ef menn vóru á sjá staddir, hvárt sem var á smám skipum eða stórum, í miklum mannháska, þá greiddist náliga jafnan vel, ef á hann var heitið. Þá er menn vóru at veiðum ok gaf tregliga, þá hétu menn á hinn sæla Þorlák biskup, ok fóru þá með fullum nótum ok hlöðnum skipum. Ef mein þótti at regnum eða vötnum, þá grandaði hvárki, ef á hinn helga Þorlák biskup var heitið. Ef menn týndo því, er tjón þótti at, þá hittist flest, ef á hann var heitið. þá er mönnum bar í drauma Þorlák biskup enn helga, þá kom nakkvat gott öllom eftir. Hann sýndist náliga jafnan með þeim yfirlitum ok búníngi, sem hann hafði hér í heimi: meðalmaðr var hann vexti, jarpr á hárslit, rétthárr ok réltleitr, fagreygr ok föllitaðr, Ijóss ok [lítt hentr104 ok hvítar hendrnar, þýðr ok þekkiligr, góðíngr105 ok grannvaxinn, holdlítill ok herðilútr nakkvat.
Af þessum velgerníngum ens helga Þorláks biskups, sem nú 313 hefi ek nakkvat yfir farit, gáfu menn mikit fé til staðarins í Skálaholti Þorláki biskupi af þeim löndum öllum, er hans nafn var kunnigt: mest af Noregi, mikit af Englandi, af Svíþjóð, af Gautlandi, af Gotlandi, af Danmörku ok Skotlandi, ok Orkneyjum ok Suðreyjum, af Hjaltlandi ok Grænlandi, en mest þar innanlands; ok er þat nakkvat mark um ástúð manna: þar brunnu hit fyrsta sinn at staðnum, er tíðir vóru gervar Þorláki biskupi, XXX verta annars hundraðs.
[Maðr het Þórhallr, fátækr, vanheill ok þó gamall; hann hafði hönd þá er krepptir vóru fíngr í lófann, ok hafði svá verit nær LX vetra; vóru knýttar sinarnar, svá at hann mátti til einskis taka. Hann vildi fara í Skálaholt, ok vera þar, þá er heilagr dómr Þorláks biskups væri upp tekinn. Vænti hann ser nokkurrar líknar, at hann mundi af honum þiggja, ef hann væri þar þá staddr; en hann varð seinni, ok mætti hann mönnum á leið sinni, er þar höfðu verit, er heilagr dömrinn var upp tekinn, ok sögðu þaðan margar jarteinir. Hann varð við hryggr ok komst við mjök, ok virði hann sik gjalda mundu úverðleiks síns, er hann skildl eigi þar hafa verit. Felldi hann þá enn bæn af nýju at hinum dýrðliga guðs ástvin Þorláki biskupi, at hann skildí honum nokkura líkn ok miskun veita af sínum verðleik. Eftir sitt áheit sofnaði hann um nóttina sorgfullr, en vaknaði um morguninn alheill, vórn þá réttir fíngrnir, ok mjúkir at beygja ok rétta, ok afl í hendinni, þar sem áðr hafði verit afilaus ok visin. Þar var klaði nokkurr sem sárit hafði verit í lófanum undir fíngrunum. Var þá gróit sárit, en ruknaðar sinarnar, er skornar höfðu verit ok knýttar síðan langa æfi; var hann alheill uppfrá þeim degi. Lofuðu allir, þeir er sá eðr heyrðu þá jartein, ok hinn sæla Þorlák biskup106.
Páll biskup miðlaði þegar við marga menn helga dóma af klæðum hins sæla Þorláks biskups: við Brand biskup, Jón ábóta, Sæmund bróður sinn, Guðnumd prest hinn góða, 314 ok marga aðra. Margir lögðu á Kistu Þorláks biskups belti sín, lereft ok marga hluti aðra, ok var af því mikill ilmr. Þat var oftliga þat sumar, at svá mikill ilmr ok ágætligr var af kistunni ok klæðum þeim, er ifir hana vóru breidd, at menn þóttust eigi dýrðligri kennt hafa, ok var svá um alla kirkjuna. En stundum þóttust menn eigi kenna, þó þeir væri við sjálfa kistuna. Var þat ok, þólt menn væri jafnnær staddir, at sumir kenndu en sumir eigi, sem oftliga er vant at verða um hina dýrðligustu helga dóma.
[Sá atburðr varð í för Sæmundar ok þeirra bræðra, er vér mundum eigi hafa skynsemi til at virða svá mikils sem vert107 er, ef eigi væri svá vitrir menn við ok glöggþekknir. Þeir riðu hvatt, ok hleypti hverr firir annann fram. Eyjólfr prestr hafði beizl gott, en er þeir hleyptu sem mest, þá slitnaði sundr beizlit ok týndist höfut er á var, ok fóru þeir at leita, ok fundu eigi, sem ván var, þvíat þar var grösótt. Þá hét Eyjólfr prestr á Þorlák biskup, svá at þat vissu eigi förnnautar hans, at finnast skildi höfuðit, þvíat þeir vildu þá kvísla saman höfutleðrit; ok er þeir tóku til, þá var höfuðit komit á ólina, þar sem áðr hafði verit; þótti þeim þat undarligt er sá. Þá sagði hann þeim, at hann hafði heitið á hinn sæla Þorlák biskup; urðu þeir fegnir, ok virðu mikils þessa jartein er guð lét verða.
Á Breiðabólstað í Fljótshlíð var fjölmenni mikit at tíðum Jacobs messu; áttu menn þangat at sækja kirkjudagstíðir ok biskupsmessu. Þar varð sá atburðr, at hross laust einn úngan mann, ok kom í höfuðit, ok sprakk mjök; féll hann í úvit, ok ætluðu þeir, sem ifir stóðu, at öndin myndi frá vera. Þar var við staddr Teitr djákn, vitr maðr, at hans ráði108 var heilið 315 á109 hinn sæla Þorlák biskup [sveininum til heilsubótar110; tók hann þá þegar vit; var honum gefit corpus domini ok bæltist honum þegar111.
[Einn gamall maðr ok skilgóðr var svá úskygn, at hann sá eigi fingra sinna skil; hann het á sælan Þorlák biskup, en þegar eftir þat heit dró af slímit augunum, ok sá hanu þaðan af slíkt er hann þurfti meðan hann lifði112.
Göfgum hónda ok góðum, er Grímr hét, varð auðit at þiggja fagra jartein af sælum Þorláki biskupi. Vatn þat er Holtavatn heitir stemdi uppi, sem stundum verðr, en þar liggr við engi miklt, ok horfði þat til stórskaða, ef ei næði heyfanginu, en firirvarp sandsins var XL faðma þykkt. Þá hét hann á Þorlák biskup, at útmokstrinn skildi ganga nokkuru auðvelligar en vani var til. Fór þá um morgininn fjoldi manns með graftólum; en sem þeir kómu til, þá var út brotinn óssinn; fóru þeir heim, lofandi guð ok hinn heilaga Þorlák biskup.
Maðr galt fátækum manni blindan sauð; ok er hann fann sik vera svikinn í gjaldinu, þá hét hann á Þorlák biskup, at honum skild[i] eigi mein at verða, ok firirgaf þeim er goldit hafði. En er sauðrinn var senn annanu tíma, þá hafði hann tekit sýn sína.
316 Húsfrú ein góð lét heita mungát móti Páli biskupi; þá kom sk[j]aðak í mungátið; hún hét síðan á signaðan Þorlák biskup, ok tók þá þegar alla úþekklt ok skjaðak or mungátinu.
Þessu líkt varð enn í öðrum stað, ok var þar í settr kertisstafr sá, er átt hafði Þorlákr biskup, ok tók or skjaðak, en mungát varð bæði heilt ok sterkt.
Á bæ þeim er at Hofi heitir varð sá atburðr, at þann dag er Páll biskup skildi þar koma kirkju at vígja var vátviðri mikit, ok margra annarra tíginna [manna] var þagat ván, en hús eigi þett, ok þótti heinaspell á mundu verða. Þá fóru forráðsmenn til kirkju, ok báðu heilagan Þorlák biskup árnaðarorðs við guð, at af tæki regnit, ok hétu því, at Þorlákí biskupi skildi kirkju vígja, ef þau mætti ráða. Þá tók þegar af allt regnit, ok var sú kirlja fyrst vigð ok helgut hinum heilaga Þorláki biskupi. Þessi jarteign vakti svá upp hugi manna til ástar við signaðan Þorlák biskup, at hvar sem nýjar kirkjur vóru þá létu þeir honum vígja.
Kýr lá í keldu, þar er áðr firir litlu hafði önnur kýr dáit í. En þessi fannst lifandi, ok þótti þeim alllítið líf með vera, ok þöktu síðan klæðum. Eftir þat fóru þeir heim, er áttu, til dagverðar, ok hétu síðan á heilagan Þorlák biskup, at kýrin skildi við rétta. Eftir þat tóku þeir hest, og lögðu vögur á, ok ætluðu aka heim kúnni; ok er þeir vóru á leið komnir, þá gekk kýrin móti þeim, heíl ok beljandi, ok hafði klæðin öll á baki sér, þau er hún hafði verit þakin með; fór hún síðan til nanta, en þeir gjörðu guði þakkir ok heilagum Þorláki biskupi.
Kýr lá i keldu, ok mátti sá eigi upp koma, er annast átti, ok hét hann á Þorlák biskup, enda gekk þá þegar kýrin or keldunni.
Einn fátækr maðr bað heilagan Þorlák biskup, at hann skildi senda honum ok liði hans nokkut til bjargar; gekk hann síðan í fjöru, at sjá, ef nokkut hefði rekit tíl gagns, ok fann hann þat eigi. En er hann hvarf heim, þá sá hann sel einn liggja á steini, ok vildi hann stilla at ok drepa, en selrinn sá þat ok vildi forðast, en mátti eigi, þvíat hann var fastr á steininum; drap hann selinn ok fór heim feginn með fengi sitt.
Þat var í öðrum stað, at húsfreyja eín fátæk fór í fjöru at leita matfanga, ok sá hún sel mikinn liggja firir sér í fjörunni; 317 hun hét á Þorlák biskup til fulltíngs, at hún fengi sigrat selinn; síðan veitti hún honum tilræði meðr því tré, sem hún hafði í hendi sér, ok fékk selrinn bana, ok var húðin af honum níu fóta löng.
Sá var útlendr maðr, er hafði hlóðfallssótt, hann varð aflvani mjök, bæði at líkams megni ok hugarfari. Hann lét gera linda af lérefti, og leggja um kistu hins sæla Þorláks biskups, ok sendi þagat heitfé sitt meðr. En er lindinn kom aftr ok var laginn ifir [hinn] sjúka mann, þá varð hann þegar alheill, lofundi guð ok sælan Þorlák biskup.
Annarr maðr sá er brottfallssótt hafði lengi haft, tók augnaverk strangan, en brotfallit at ank, ok vissi hann löngum hvárki í þenna heim né annan. Þessi maðr hét á heilagan Þorlák biskup, at nokkut skildi lina angnaverkinum, þvíat þat var mest til bjargar bórnum hans, er hann vann firir þeim. En eftir heitið þótti honum heldr aukast en linast við; þá kom ok at honum brotfallit. En er hann lá lengi í óviti, þá bar firir hann sýn; hann þóttist koma at húsi nokkuru, fogru ok björtu bæði utan ok innan; hann þóttist ganga inn í húsit; þar sú hann sitja Þorlák biskup í fögrum skrúða; hann þóttist ekki þora ut mælu við hann. Þá sagði Þorlákr biskup svá til hans: “veit ek at þú heitir heilið á mik, en ek vil eigi, ok ei má ek þér bót vinna at svá komnu, þvíat á höndum þér eru Ijótar höfutsyndir úbættar, ok hefir þú langa æfi leynt eftir þér. Nú ef þú vill heill verða, þá gakk þú til skrifta, ok mun guð þá heyra heit þitt”. Eftir þat vitkaðist hinn sjúki, ok mælti þegar, at fara skildi eftir presti, ok þá er prestr kom sagði hann honum allan þenna fiirburð, ok skriftaðist síða|n] vandliga. Eftir þat tók verk allan or augum hans, ok aldri kom brotfall at honum síðan, ok er þessi jartein því meiri en flestar aðrar, ok hér var hailsa gefin bæði öndinni ok likamanum.
Kona ein félítil var at heyverki í eyju einni, en hún týndi sylgju sinni í grasi, ok mátti eigi finnast. Þá hét hún á sælan Þorlák biskup at finnast skildi. En er þau fóru af skipi til lands um aftaninn, þá sá þau, fyrr en þau lendi, at sylgjan lá á steini í lágörðunum, ok sögðu svá réttorðir menn þenna atburð.
318 Svá bar enn til, at sveinn úngr féll í sýruker, en kona sú, er í húsinu var, ætlaði kött eða hund hafa fallit; ok er hún kom til annarra manna, sagði hún þeim ætlan sína; en sem móðir sveinsins heyrði þat, grunaði hana um son sinn. Síðan fóru menn til, ok drógu sveininn upp or sýrukerinu, ok sýndist þeim hann öllum örendr. Þá kómu til faðir ok móðir sveinsins meðr gráti miklum ok sárligri sút, heitandi á hinn blezaða Þorlák biskup, at hann huggaði þau af harmi þessum. Síðan var sveinninn laginn niðr á þófa, ok hrærðr nokkut við smám þeim; ok eftir langa stund liðna tók hann at hræra fíngrna, ok litlu síðarr lauk hann upp augum ok lifuaði, verðandi alheill firir verðleika hins signaða Þorláks biskups; lofuðu allir guð ok heilagan Þorlák biskup firir þessa jartein.
Í einum vatnavexti miklum ok sjófargang tók út skip, ok rak eftir á mikilli, ok sveif at öðru landl en áðr hafði verit. En sem varðveiziumaðr skipsins varð varr við, ok sá at engan veg mátti þaðan ná, þá hét hann á sælan Þorlák biskup; en annan dag eftir var skipit komit til sama lands með öllum þeim gögnum sem fylgt höfðu.
Sá var annarr atburðr, at bát rak brott frá manni, en sá hét á Þorlák biskup, at bátrinn skildi haldast, ok honum til nytja koma, ok þegar eftir heitið þá sneyri bátrinn leið sinni, ok fór bæði móti vindi ok straumi, þar til hann tók sama land, ok sá menn uppá þessa jarteín, lofandi guð og sælan Þorlák biskup.
Frá því sagði Gizorr Hallsson, þá er hann fór langa leið mikinn heiðarveg, þá kom sótt á hest hans svá æsilig, at hann skalf allr ok pipraði, ok fell niðr eftir þat, ok sýndist þeim hann at bana kominn. Þá hét Gizorr at sýngja hvern dag meðan hann lifði bæn þá, hinum heilaga Þorláki biskupi til dýrðar, ok mörgum er kunnig, ok svá byrjar: Memoriam tuam domine queso. En þegar eftir þat veltist hestrinn fjórum sinnum eða fimm, ok reis upp síðan heill, ok fóru veg sinn, sem þeir höfðu ætlat.
Maðr einn tók ákafa sótt, ok blés allan, ok gjörði digran sem nau[t], ok varð snara at honum lereft, ok mátti hann tregliga bera þau óhægindi. En kona sú vitug, sem nær var 319 stödd, hét firir honum til Þorláks biskups kerti því, sem tæki um hann miðjan, ok bættist honum þegar. Kona ein spottaði þennu atburð, ok sagði háðúng mikla, at svá skildi heita verða firir gildum körlum, sem firir konum vanheilum. Eftir um nóttina tók hún stríðan augnaverk, ok bættist henni eigi fyrr sú sama kona hét firir henni, sem firir karlmanninum hafði heitið. Var henni þat í hug síðan, at gabbast eigi um firir aheit við ÞorIák biskup.
Menn vóru at tjalda kirkju á einhverjum bæ góðum113…………..
…….. hana114 ok mæddist hún mjök, en þóttist vita vísan bana sinn eða örkuml, ef hún léti laust; hét hún þá meðr góðfýsi á hinn sæla Þorlák biskup til fulltíngs sér; náði hún þá litlum knífi or skeiðunum, ok pikkaði hálsinn á graðúnginum, en hann féll niðr, ok rétti frá sér fætr, sem dauðr væri, ok var hann aldri mannýgr síðan, en hún hresstist skjótt, lofandi guð ok sælan Þorlák biskup.
Hestr lá í ísi, þar er djúpt var undir, ok mátti eigi upp koma. Þá var sótt sleggja ok brotinn íssinn ok vídd vökin, var þá upp dreginn hestrinn, en sleggjan datt í vökina ok djúpit; hún náðist eigi. Var þá heitið á Þoriák biskup af þeim er með fór, at nást skildi sleggjan, ok markaði hjá á landi. En litlu síðarr kom hann til, ok lá þá sleggjan á landi undir markínu, því er hann hafði gert. Fór hann heim feginn, ok sagði þessa jartein.
Í Skálholti brotnaði þelahögg, er gröf skildi gera; þá var tekin öx mikil ok höggvinn þelinn með henni; þá týndist hún, ok kvaðst engi varðveitt hafa. Þá var sagt til Páli biskupi, en hann hét á ÞorIák biskup kerti jafnlöngu öxarskaftinu. En tveim nóttum síðarr fannst öxin í hvílu þess er geymt skildi hafa.
Maðr lét gelda hest sinn, en hann svall svá ákafliga, at allan blés kviðinn, ok vóru svá mikil vágföll, at náliga fúnuðu af hestínum allar skauðirnar. Sá hét, er hestinn átti, at gefa 320 húlfan sælum Þorláki biskupi, ef við rétti, en hálfum mánuði síðarr var hestrinn alheill, ok efndi sá muðr [heit silt].
Húsfrú sú er Íngunn hét, er bjó skamt í brott frá biskupsslólinum í Skálholti, á þeim bæ er í Gröf heitir; hún týndi gulli sinu ok var víða leitað ok fannst eigi. Þat var vij vetrum firir andlát Þorláks biskups. Hún hafði heitið á helga menn, föstum ok fégjöfum ok söngum. En er hún heyrði hvern dag sagðar jarteinir heilags ÞorIáks biskups, þá hét hún at gefa honum hálft gullit, ef fyndist; en litlu síðarr fann verkmaðr einn gullit, ok lá á götu á öðrum bæ, sem þá væri nýfallit niðr, ok höfðu fálækir menn litlu áðr gengit þá sömu götu, ok höfðu þeir ekki fundit gullit né sét. Síðan tók verkmaðrinn gullit ok bar til þeirrar er átti, ok varð hún stórliga fegin, lofandi guð ok heilagan Þorlák biskup.
Í Odda varð sá utburðr, ut nautahellir féll, ok dó þar undir xj naut, en uxi einn var lífs þá er til var komit, sá er mestr var, ok hrærði höfuðit lit[t]þat, ok lá bjargit á uxanum þriggja álna hátt eðu meiru, ok máttu menn því hvergi brotl koma eða hræra. Þá var heitið kerti miklu til Þorláks þakka, ef uxinn kæmist lífs undan bjarginn. Þá var höggvit bjargit mikinn hluta dags; en þá er því var af komit, reis uxinn heill upp ok gekk til nauta, en kertið var sent í Skálholt. Þessi bær í Odda var föðurleifð Sæmundar prests ens fróða, og auðgaði hann þanu stað með stórum tillögum ok miklum ríkdómi, ok smíðaði, þar kirkju miklu, ok lét vígja hinum heílaga NichoIao erkibiskupi. Þessi Sæmundr [var] afi Jóns Loftssonar.
Menn lágu á skipi í háska miklum firir einni höfn á Íslandi; var váðvænt at upp myndi reka. Þá hétu þeir á hinn heilaga Þorlák biskup, ok kom þegar sá byrr, at þeir lögðu ei fyrr segl en í Noregi.
Kaupmenn nokkurir fóru or Orkneyjum, ok kómu við Færeyjar, þar sem flugabjörg vóru firir, ok stóð bæði at veðr ok straumar, vóru þeir allnær komnir, ok þótti þeim sér lítil ván lífs. Þá hétu þeir á sælan Þorlák biskup; en þegar gekk veðrit, ok stóð þá af björgunum; tóku þeir lám dögum síðarr þá höfn á Íslandi, er þeir vildu sjálfir, og færðu í Skálholt heit sitt, iiij ok XX merkr vax, lofandi guð ok heilagan Þorlák biskup.
321 Hinir þriðju kaupmenn vóru staddir í Englands hafi meðr miklum mannháska, ok hétu þeir á heilagan Þorlák biskup, ok þágu þat er þeir báðu. Þessi heit öll vóru færð Páli biskupi með skýrum frásögnum.
Ólafr hét maðr, er tók fótarmein mikit; var þat langan tíma, at hann haltraði fram við staf, þartil at svá tók meinit at þýngja honum, at hann lagðist í rekkju, ok gjörðust á stór hol með beini, en fell or blóð ok vágr. Þá kom til sá maðr, er gjörla kunni sjá: Árni bóndi or Brautarholti, læknir góðr; ok er hann sá fótinn með úlrúanligum þrota, mælti hann til Ólafs: „Þat ætla ek, at þú munir deyja af þessu meini, nema kraftr heilagra manna guðs vinni þér bót.“ En er hann heyrði þessi orð, varð hann mjök hryggr, ok hét á sælan Þorlák biskup sér til heilsubótar. Síðan sofnaði hann; þá sýndist honum heilagr Þorlákr biskup; hann fór höndum um fótinn sára, svá segjandi: „sá ek aumleik þinn, ok heyrða ek akall þitt; héðan af mun þér batna, ok gjalt vel heit þitt.“ Þa vaknaði hann, ok var or allr verkr ok þroti fætinum, en fám nóttum síðarr var hann alheili, ok lofuðu allir guð ok hinn sæla Þorlák biskup, þeir er heyrðu þessa jartein.
Ein prestskona úng ok ynnilig, væn ok vinnugóð, er Halldóra hét, húsfreyja Torfa prests, er fyrr var gelið, tók vanheilsu svá mikla, at hún lá í rekkju þrjá vetr. Hún varð svá megnlaus, at hún fékk ei snúit sér í sænginni. Mörgu var heitið firir henni, ok skipaðist lítið við. Þá kom upp helgi Þorláks biskups, ok vóru þá umræður, hvárt ei myndi ráð á hann at heita. Þá birtist sæll Þorlákr biskup húsfreyju einni í svefni, er Halldóra hét; hún bjó í Vestmannaeyjum. Hann var í svartri kápu. Hún kenndi hann, en þorði þó ekki at tala við hann. Þá mælti hann: „hvárt þikkir yðr auðsýnt, at ek megi árna Halldóru heilsu? — Fari hún í Skálholt, en ek mun beina ferð hennar, ok vinna henni bót er hún kemr þar". Síðan var hún flutt115...............
[Sá alburðr varð, at prestr einn skyldi messo sýngja, ok þá er hann vildi bæta í kalekinn, þá stóð bogi or kalekinum ok var 322 [gat] á116 honum; fekk þetta prestinum mikils, ok hét á sælan Þorlák biskup til umráða117, ok eftir þat let hann vín i kalekinn, ok kom eigi einn dropi or síðan. Söng hann þá út messuna [með miklu þakklæti við guð118.
Sá atburðr gjörðist enn, at prestr einn fæddi upp svein þann er kona hans var móðir at, en menn hugðu annann föður. En er prestr varð félauss, þá varð þat ráð manna, at þeir fylgdu sveininum til föður[s]ins, en hann var eigi heima; en þeir létu þó þar eftir sveininn. Þá varð kona hans reið við, ok rak á brottu sveininn. Þá var mjök kveldat, ok harðla mikit regn úti, ok vötn stór á þeirri leið, er hann skildi fara. Sveinninn var ei ellri en vij vetra. Hann leitaði þann veg aftr, sem þeir höfðu þangat farit. En litlu síðarr iðraðist konan mjök, er hún hafðí piltinn brott rekit, ók sendi hún menn at leita hans; ok er þeir fundu hvergi, þá fóru þeir á þann bæ, er svein[n]inn hafði á vist verit, ok var hann eigi þar. Þá fóru þaðan margir menn at leita hans. En er prestrinn heyrði þetta, varð hann hryggr mjök, ok fór til kirkju, heitandi á sælan ÞorIák biskup, at sveinninn skildi finnast heill. Hann tók sýngja psaltera, ok eftir lítinn tíma liðinn kom þar svein[n]inn glaðr ok kátr, en öll hans klæði vóru gjörsamliga þur, utan lítil dögg á skóleistum hans. Sveinninn var í skinnstakki, ok var hann með engu móti rigndr eða vátr, heldr hlutlauss allrar döggar. Þá var hann spurðr, hversu hann hefði farit ifir árnar, er hann var ekki vátr, því at á þeim veg vóru tvær ár stórar, ok engi mátti forðast þessar ár, sá er fara vildi milli fyrrsagðra bæja. Sveinninn svaraði: „enga fann ek ána í mínum veg, þvíat þegar sem ek fór brott af þeim bæ, er ek var áðr til leiddr, fór ek grátandi ok sýtandi, kallandi oflliga á sælan Þorlák biskup, þvíat ek vissi eigi hvert ek fór. Um síðir kom ek til sauðahúss nokkurs, ok þar inngangandi Iögðu[m]st ek til svens, ok sofnaða ek; en sem ek vaknaði, ok ek brá augum sundr, sá ek þenna bæ, ok þegar viðkennandist gekk ek 323 heim higat“. En allir þeir sem heyrðu, ok sá vitni á hans klæðum, gerðu guði margfaldar þakkir, sá er veitir firir sinn játtera svá fáheyrðar jarteinir. En þessi atburðr gjörðist suðr undir Eyjafjöllum, á bæ þeim er Arnarbæli119 heitir, á hverjum fyrrsagðr prestr bjó.
Kona hét Þórný suðr í Flóa, sú er hefja skildi ketil af eldi með annarri konu. Þá varð tré ftrir fótum hennar, ok féll hún um tréit; en þat vellanda, sem í katlinum var, steyptist á hana, ok brann hún mjök. En hún var svá sár, at hvergi mátti við hana koma, ok hún fékk ei óæpandi borit. Þá hét hún á hinn sæla Þorlák biskup til nokkurra umbóta, ok at hún gerði eigi öðrum mönnum únáðir af sínu háreysti. Eftir heitið fest sofnaði hún skjótt, ok vaknaði náliga alheil, ok fór í klæði sín, þvíat allstaðar, þar sem hún hafði brunnit, var á komit nýtt skinn, þunnt ok fagrt. En á næsta dag eftir reis hún upp or sinni hvílu heil ok velfær til allrar sinnar vinnu, lofandi guð.
Sú var önnur kona, er hafði innanmein um xxx vetra, með svá miklum sárleik, at hún spjó löngum blóði; varð hún við öngvær ok auðkumul. Hún kenndi í meira lagi þá er nálgaðist hátíð Þorláks biskups. [Þá hét hún á þann blezaða guðs vin, ok fékk hún þegar mikla bót síns meins120. En um kveldit firir átta dag jóla var hún í kirkju [þá er myrkt121 var vorðit; þá sá hún Ijós mikit i sönghúsit innar, ok mann skrýddan í ljósinu. Þaðan af kenndi hún ekki kviðþrota, en var þó nokkut litt sárt firir brjóstinu. En um nóttina firir geisladaginn122 sá hún heilagan Þorlák biskup ganga í [þat herbergi, sem hún lá í123, ok þaðan af var hún alheil með öllu.
Þriðja kona var sú, er tré mikit féll á inni í húsum, [ok 324 brotnaði hryggrinn í henni ok rifin; lagðist hún í rekkju, svá sár ok sjúk, at hvergi mátti við koma124. En í millim ymbrodaga á jólaföstu hét firir henni bóndi hennar ok son á sælan Þorlák biskup, at sýngja [fimtántigum siuna125 Pater noster. En drottins dag hinn næsta eftir, þá er menn vóru at messu, [ulan húsfrú bæjarins var hjá henni, ok ein úng mær var hjá henni126, þá rann á [hina sáru konu ómegins þúngi, ok þegar sýndist henni inn ganga í herbergit heilagr Þorlákr biskup í kanoka búníngi, ok er hann nálgaðist sængina mælti hún: „sæl erum vær, er þú komt híngat“, ok í því vaknaði hún127. Þá spurði húsfrúin, við hvern hún mælti. „Við sælan Þoriák biskup“, sagði hún, „því at hann kom hér“, [ok þegar kenndi hún sik algerfa heilsu hafa tekit, upp rísandi or rekkjunni, ok lofaði guð ok sælan Þorlák biskup128.
Þess er enn getið, at fátækr maðr fór [um vetrartíma129 með mey sína únga at aldri [ok sjúka130, þó hafði hún fullt vit sitt ok mál; síðan gerði131 á hríð mikla firir þeim, ok kom hann eigi meyjunni til húsa; hann gerði at henni snæhús, ok var hún þar [vij nætr132, svá at engi maðr kom til hennar133. [En er at henni tók at þröngva bæði134 kuldi ok matleysi, þá hét hún af öllum hug á hinn heilaga Þorlák biskup135. Eftir þat kom maðr at henni í kanoka búníngi, og gaf henni sætt brauð at eta. En síðan kenndi hún hvárki húngrs né kulda. Var hún síðan fundin136 ok heim færð, lofandi guð ok hinn sæla Þorlák biskup.
Menn fóru leiðar sinnar heiðarveg mikinn, ok lagði [ifir þoku mikla137; vissu þeir eigi hvar þeir fóru. Þá hétu þeir á sælan Þorlák biskup, ok súngu fimm sinnum Pater noster. Þá 325 [rauf þokuna138, ok kom maðr móti þeim, sá er þeim vísaði þann veg, sem þeir skildu fara.
Fátækr maðr einn tók augnaverk svá stríðan, at hann þóttist eigi bera mega óæpandi. Hann hét á hinn sæla Þorlák biskup, ok bætlist honum þegar. Hann fór i Skáiholt ok sagði biskupi139 þessa jartein, fáandi honum140 í hönd lakan penníng, er hann hafði heitið.
Einn úngr sveinn [féll í fársótt, ok141 lauk því svá, at kviðr hans slitnaði, ok þótti mönnum vísa-ván, at hann myndi [við harmkvæli lifa alla sína æfi142. Þá hétu þau faðir sveinsins ok móðir á Þorlák biskup, ok varð sveinninn heill ok örkumlalauss.
Úngr143 [maðr einn fátekr ok nakkvat skyldr hinum sæla Þorláki biskupi, ok hafði hann oft verit honum mikil stoð í tillögum; en eftir hans andlát aflaði hann sér atvinnu, sem hann mátti helzt, ok sat á isi á vetrinn ok veiddi fiska. Ok eitt sinn er hann sat í köldu veðri, þá hét hann á hinn sæla Þorlák biskup, at hann skildi gefa honum veiði nakkverja, ok söng fimtögum sinna Pater noster, ok veiddi hann fimtogu flska144…..
….145til minnis svá dásamligs tákn[s]. Allir heyrandi menn lofuðu guð ok heilagan Þorlák biskup. En á þeirri sömu nótt, sem þessi blezaði biskup gaf heilsu fyrrsögðum manni, fóru tveir menn til þess bæjar, er hann lá í, var annarr Einarr prestr, en annarr hét Erlendr. Þeim birtist eitt skærasta Ijós fagrliga skína ifir þann sama stað, en eigi vissu þeir, hvaðan þat Ijós skein; ok at hugleiddum fyrrgreindum hlutum ok samkæmd tímanna, kendust allir við, at sú var hin sama stund, er þeir sá Ijós skína, ok heilagr Þorlákr biskup birtist hinum sjúka, gefandi honum heilsu. Því sé guð lofaðr ok hans blezaði ástvin.
Þá er menn höfðu ógrynni fjár gefit Þorláki biskupi, þá keypti Páll biskup skríngjörð at þeim manni er Þorsteinn hét, er þá var gullhagastr maðr á öllu Íslandi. En er þessi gullsmiðr fór í Skálholt af alþingi, fór með honum sá maðr, 326 er Björn hét, hann hafði steinsótt með miklum óhægindum; ok er þeir vóru skamt á veg komnir, tók firir um för hins sjúka manns. Prestr einn skýrr ok sköruglyndr, sá er Björn hét, var í för þeirra. Þá hétu þeir með hans umráðum á sælan Þorlák biskup, at gefa xij álnir vaðmáls, ok sýngja v togum sinna pater nosler. En þegar þeir höfðu heitið, þá beiddist hann þurftar, ok flaut þegar sá steinn [fram af hans getnaðarlim146, sem honum hafði lengi meinat; hann var harðr ok tindóttr, eigi lítill vexti; hann var síðan varðveittr, ok virðu [svá vitrir menn147, at eigi myndi aukaverk skrínit at gera, sem sumir menn hafa á tekit, er þessi jartein skildi þá verða hit fyrsta sinn, er smiðrinn fór til [þeirrar skríngjörðar148.
Í Áustfirðíngafjórðúngi á Íslandi, þar er Álptafjörðr heitir, fóru menn út á tveimr fiskiskipum or einni höfn; vóru vij menn á öðru skipinu, enn tveir á hinu minna, Þeir fisktu vel hvárirtveggju. En er á leið daginn, tók at vaxa vindr, ok gerðist hreggviðri mikit ok hinn mesti stormr. Heimtu þeir upp síðan veiðifæri sín, ok lögðu undir eyjar þær, er næstar vóru. Þá bjuggust þeir við, er betr höfðu skipat, ok reru á síðan vaskliga til hafnar. Þeir brutu skipit í spán, en týndu hvívetna. Menn urðu til at bjarga þeim, ok vóru teknir lifandi or sjófarháska, því at fjöldi var fólks á landi. En er þeir sá af hinu minna skipinu, hversu háskaliga fór um hinna ráð, er betr höfðu skipat, þá sló á þá ótta ok bræðslu. Þeir hétu á hinn sæla Þorlák biskup til lífs ok farargreiða, ok súngu pater noster; fóru síðan inn á boðana. En þeir sem á landi vóru sá stundum at eins skipit, ok þótti öllum þeir ráðnir til bana. En er at sótti landinu, sá þeir, er á landi vóru, hinn þriðja mann sitja við stýri í svartri kápu á skipi þeirra, og stýrði svá at landi, at aldri skeikaði, þó at ifir félli; kómu þeir með heilu skipi at landi, ok héldu öllum farmi sínum ok öllu gagni því er á skipinu var. Allir undruðust, er þeir tveir kómu heilu skipi til lands. Þá vóru þeir spurðir, hvar sá var hinn þriði maðrinn, er landsmenn höfðu sét á skipi með þeim; en þeir 327 sögðu sik engan mann þar sét hafa. Þá gaf öllum at skilja, at heilagr Þorlákr biskup hafði stýrt skipi þeirra til lands; lofuðu þá enn allir guð, þeir er heyrðu, ok sælan Þorlák biskup.
Annarr atburðr varð sá, at menn fóru á skipi byrleiði, ok sigldu þeir út or firði. En þá mættu þeir öðru skipi, ok sigldi þat á mót þeim inn eftir firðinum. Ok er þeir fundust, þá spurðu þeir, er út sigldu, hverju gegndi um þeirra ferð, er þeir sigldu í mót veðri. En þeir sögðust nauðsyn eiga til fljótrar ferðar, ok höfðu heitið á sælan Þorlák biskup. Skildust síðan, ok fóru hvárir leiðar sinnar.
Kárr hét maðr kynstórr, er fór á ferju mikilli firir land fram með fullum farmi. Þá gerði at þeim hvassan storm, ok máttu ekki firir sjá; sigldu síðan á sker, ok horfði bæði til manntjóns ok fjárskaða. Þurfti þá skjótt at taka til góðra ráða, ok svá gerðist, þvíat Kárr hét á heilagan Þorlák biskup, at gefa C vaðmála í Skálholt. Ok þegar sem þeir höfðu heitið, þá kendu þeir sik langt brott borna frá skerjunum, ok hafa forðazt allan háska; héldu síðan öllu heilu til lands, lofandi guð.
Sá atburðr varð á einum bæ í Vestfirðínga fjórðúngi, at allir mcnn höfeðn farit frá húsi helgan dag, nema úngmenni ein vóru heima, en sólskin var sem bjartast. Um daginn, sem áleið, urðu börnin vör við, at eldr var kominn í hús þat, sem ván var at allr bærinn myndi brenna, ef því vyrði eigi borgit. Þá hét einn sveinninn, sá er ellztr var, á sælan Þorlák biskup, at hann skildi hjálpa til í slíkri nauðsyn. Eftir þat dró ský á himin, ok hljóp ofan svá mikit regn ok vatnfall, at af þvi sloknaði allr sá eldr; en regnit kom hvergi víðara en þar um bæinn, ok sá menn jarteinir hvárstveggja, er heím kómu: eldsgangsins ok vatnfallsins.
Konur tvær fóru á vetrartíma í frosti miklu ok hvössu veðri um fjarðarís. Þá tók önnur þeirra barnssótt, ok þótti þeim lítil ván lífs, bæði konunni ok barninu, í slíkum háska. Þá hétu þær á sælan Þorlák biskup til hjálpræða. Síðan fæddi konan meybarn, ok eftir þat kómu menn at þeim, ok fluttu þær lil bæjar. Síðan var mærin skírð. Barnit var mjök sakat af frosti, augun mjök þrútin, ok lítil sýnin, en víða sár á, ok tók at knýta beinin, ok þar kom um síðir, at út sprakk augat 328 annat á kinnina, en barnit æpti svá æsiliga, at eigi þótti ván at því myndi dnga svá lengi láta. Allir nærverandis menn kómnst við, ok hétu á sælan Þorlák biskup, at hann árnaði þeim miskunnar víð guð. Var þá tekin mold or leiði ÞorIáks biskups, ok lögð á miIli angastaðarins ok kinnarinnar barnsins. Var þá niðr lagt barnit, ok sofnaði þegar, ok var þetta nær nóni dags. En um kveldit síð vaknaði barnit, ok var þá augat komit í sinn stað, alheilt ok fagrt, en annat var blátt ok illa litt, ok vóru þá lausir knútarnir, en gróin sárin öll, ok hafði barnit fengit fulla heilsu.
Mær ein úng, sú er Jórunn hét, lítil beinvöxtum en úheil í líkama: faðir hennar ok móðir vóru félítil; en sem hún var þrettán vetra, lagðist hún í rekkju, ok hafði verki mikla í öllum beinum, en þó lá mestr verkr í lendum hennar, þar til er þær knýtti eu hana krefti; mátti hún ekki ganga, ok varð hana at bera hvert sem fara skildi; gjörðist þá áhyggjumikit þeim er hana skildu varðveita meðr litlum fjárkosti en langæligri vanheilsu. Hétu þau síðan á hinn heilaga Þorlák biskup til heilsubótar meyjunni söngum ok bindindi, ef hún mætti einbjarga verða lil göngu. En viku síðarr tók mærin svá bráða heilsu ok algjörva, at um nóttina var hún kvöld af vanmætti, en um daginn eftir [svá]149 heil, at hún gekk einsaman staflaust. [En ann]an dag eftir var hún sýnd skynsömum [mönnum ok] skýrum at fjölmennri kirkjusókn, en viku síðarr náðu menn at sjá hana í Skálholti heila ok styrka, með vitnisburði réttorðra manna um hennar vanheilsu, ok var þar lýst þessi jartein.
Son eins prests góðs ok göfugs hafði fótarmein á únga aldri; visnaði fótrinn ok ústyrktist. Sveinninn hét Bjarni; hann var hlýðinn ok auðveidr sínum frændum, en fótarmeinit þröngði honum svá, at náliga lá hann í rekkju, en mátti með öllu ekki ganga. Þetta fékk mikillar hrygðar föður hans ok móður, því at þau unnu mikit sveininum. Síðan hétu þau á hinn heilaga ÞorIák biskup til heilsubótar honum, með söngum ok fégjöfum, en þó varð ei bráð skipan á, ok var þeim þó öllum hugléttara síðan heitið var. Fám nóttum síðarr bar firir konu um nátt, at hún þóttist mann sjá ganga í rekkjugólfit, þar nær sem hún hvíldi, í svartri kápu, ok mælti við hana: 329 „hversu ferr at fætinum sveinsins Bjarna“? — Hún þóttist svara, at lítt þætti batna. Hann mæiti: “liggja munu þar ráð til. Taki smyrsl150 Þorláks biskups, ok mun þá batna sem þat er á borit“. Hún vaknaði, ok sagði firirburðinn; en prestr þ[ót]tist151 sjá með sinni vizku, at smyrs152 þau myndi v[era við]smjör þat, er vígt hafði hinn sæli Þorlákr biskup; tók þat síð[an] ok reið því á fót sveininum nokkura aftna í . . . uti. En þaðan frá bæítist honum dag frá [degi], þar til er hann var alheill, ok fóru þau faðir hans ok móðir með sveininn í Skálholt, ok sýndu hann þar, segjandi ok víðfrægjandi þessa jartein, ok lofuðu guð ok sælan Þorlák biskup.
Atburðr sá gjörðist, sem mikils er verðr. Gullhríngr hvarf frá húsfreyju einni, or lokum þeim, er vandliga vóru læst iðuliga. Hans var leitað víðara en ván þótti, þvíat þat var sumra manna ætlan, at vanleitað myndi vera. En er menn þraut at leitinni, ok henni þótti engi ván annars, en af manna völdum myndi vera, þá var heitið á hinn heilaga Þorlák biskúp, at hríngrinn skikdi finnast; var bæði heitið söngum ok fegjöfum. En annan dag eftir fóru úngmenni ij at hrifa mosa lítinn, er hafa þurfti; gengu þau í eina gröf, þat hafði fyrr meir verit kolgröf, en þá var öll innan mosa vaxin. Ok er þau vildu mosann upp taka, þá sá þau meira saman í einum stað undir bakkanum, ok tóku þau þann mosa upp, en þar var hola undir; þá hraut þar or fram gullhríngrinn, en markstika stóð gagnvert; þá var at nýju sá borinn máli, er likligastr þótti áðr til at hafa stolit hrínginum, ok gekk sá þá við, ok sagði þat með, sem bæði var heimsligt ok illgjarnligt, at hann ætlaði, ef tóm hefði til gofizt, at kasta hrínginum í gjár eða vötn, þar er aldri mætti finnast. En heilagr Þorlákr biskup gjörði þá fegna, er sitt góðs nálguðust, en lét hinn eigi ná at söðla glæp á úhapp, er firir öndverðu hafði tekit hann.
Maðr hét Guðlaugr, er lagðist niðr gálausliga ok sofnaði fast; en er hann vaknaði, þá var hann verkóði ok tók fast undir rifin. En er honum þótti nokkut af sér létta 330 sóttinni, ok róara innan rlfja, þá sótti út þrotinn, ok var þá sem trogi væri hvelft á síðurnar. Hann hét síðan á hinn sæla Þorlák biskup til heilsubótar sér, ok varð litlu síðarr aheill; sótti hann síðan heilagan dóm Þorláks biskups, ok sagði sjálfr þessa jarteign.
Einn úngr sveinn féll á tálgukníf, ok skeindust iðrin mjök, svá at hann þótti banvænn. Faðir hans hét á Þorlák biskup, bæði söngum ok at gefa vj álnir vaðmáls í Skálholt; varð sveinninn heill innan fárra nátta, ok sá þó á örit alla æfi. Um sumarit eftir fór faðir sveinsins til alþíngis, hann keypti ketil, ok tók til vaðmáls Þorláks biskups, er hann skorti til ketilsverðsins elligar. En hann sagði þeim ekki til, er umsjó staðarins höfðu. En er hann fór heim af þíngi, þá vóru margir katlar á einu hrossi; þá tók hrossit at æðast, ok féllu ofan katlarnir allir, ok brotnaði allr í sundr sá ketillinn, er hann átti, en allir aðrir vóru heilir. En annat sumar eftir fór hann unn til alþíngis, ok sagði þar þessar jarteinir allar saman.
Menn fóru ok vildu henda skjarra sauði, ok kvíoðu á flugabjörgum, ok vildu þar höndla. En þar hrataði ofan ein ær firir björgin, en sá var félítill er átti, ok hét á heilagan Þorlák biskup, at honum verði ærin at nytjum. En er hann kom þar sem ærin hafði stokkit, þá fann hann hana heila; varð hann feginn, ok fór heim [með] hana, lofandi guð ok sælan Þorlák biskup.
Maðr hét Steindórr, er varðveitti ferju í Skálholti á þeirri á er Hvítá heitir; hann flutti ifir ána prest, þann er sýngja skildi í þíng sín, en fátækir menn sátu við ána, ok vildu gjarna í Skálholt, þvíat þeir áttu þangat mest skjól at sækja; en veðr var mjök hvast ok kalt, en skipit frosit ok sollit, en áin mikil ok breið ifir at róa, en ferjumaðr var í skinnbrókum þéttum. Síðan fóru snauðir menn tíu á skipit, en Steindórr hinn ellifti. Í því kom til hinn lólfti maðr, ok sté þegar á skipit. Þat bar skjótt frá landi ok á djúpit; en þegar veðr kom at, þá fylldi skipit, ok sökk niðr. Þá skaut því enn upp um sinn, en þá fór í kaf allt sa,am, ok héldu hinir fátæku menn Steindóri svá fast í kafi, at hann komst eigi or höndum þeim, fyrr en hann fór af klæði því, sem þeir héldu flestir á. Eftir þat skaut Steindóri upp, ok hafði hann drukkit mikit, 331 ok var þjakaðr mjök af kulda. Þa var enn eftir mesta árdjúpit; kómu þá upp hjú homun flestir mennirnir, ok allir þó liflátnir; var hann þá hræddr um sitt líf, ok hét á hinn heilaga Þorlák biskup, at hann skildi til þess lands koma, er nær var Skálholti, ok lík hans skildi finnast, þó at honum vyrði eigi lífs auðit. Síðan fór hann til grunna, ok var þá svá þúngr í vutninu, er fullar vóru skinnbrækrnar af vatni. Hann ætlaði at vaða í kafi meðan [hann] vissi nokkut til sín. Þá verðr undarligr atburðr. [Hann þó]ttist sjá hönd manns í kafinu, ok sópaði vatninu frá andliti hans; tók hann þá önd í kafi, svá at hann drakk eigi, ok fór svá þrysvar. Eftir þat tók áin at grynnast, ok gruflaði hann svá til lands, ok mátti hann hvárki standa né ganga, en menn fundu hann. En hann varð heill innan fárra nátta. Þetta gjörðist ártíðardag Klængs.
Hálfum153 mánaði síðarr varð sá atburðr, at þessi sami maðr 332 var enn við ána, sem áðr var frá sagt; en hann var maðr ölmosugóðr ok harmvitugr við fátæka menn um þat allt, er hann mátti. En þá vóru fátækir menn margir við ána, ok máttu eigi ifir komast; var íss á ánni ok ei gengr; en skipinu mátti eigi ifir koma firir ísi. Tók fátækis fólkit at gráta, er þat mátti eigi ifir komast, né þat skjól sækja, er þat hafði lengi til sparazt. Þá kallaði Steindórr á hina fátækn menn ok mælti: “kosti þér, ok grátið eigi, heitum vér heldr á hinn sæla Þorlák biskup, ok sýngjum v sinnum pater noster”. Þá tók fólkit at sýngja; en þegar eftir þat þá féll af issinn um þvera ána154. . .
1 Þessi saga (B) cr prentuð eptir A. M. 382 (4to); eyðurnar eru fulltar eptir A. M. 379 (C); 204 folio, 380 (4) og skinnibrotin 219 (6 blöð), 385a og 383 3-5 (alls 6 blöð), heyra öll til C. Brotin 383 1-2 (4 blöð) eru mjög forn og goð, 383 1 gengr næst A, en 383 2 næst B.
2 gat á bókfellinu.
3 gat á bókfellinu.
4 gat á bókfellinu.
5 Prologus vantar í C.
6 Allar fyrirsagnir i 382 eru með rauðu letri, og upphafsstafir rauðir eða grænir, og dregið í gult á sumum stöðum.
7 frá [vantar í C.
8 vanta 3 blöð í 382; eyðan fyllt eptir C (379).
9 Eptir Jónsbók skyldu menn vera komnir til þíngs Pétrsmessuaptan, (29. Juni) en eptir Grágás var það (frá því 999) fimtadaginn þá er 10 vikur væri af sumri (21 —28. Juni g. st.)
10Her byrjar fyrra blaðit af 383 4.
11 leiðr.; þar, 379.
12 Linholmi, 379. 204.
13 þannig 383 4; gagn at lengi, 379.
14 at heims vistum, bæt. v. 383 4
15 hér ondar fyrra blaðið af 383 4.
16 þannig A; Hofi, C.
17 leiðrétt.; fór, C.
18 þannig A; dóma, C (379).
19 hér byrjar aptr 382.
20 hér byrjar 219 (alls 6 blöð).
21 hefir ok mörg stór virðíng til þess staðar lagzt, var sjá ok mikil, er þar nú nunnuklausír, b. v. C (379).
22 hér byrjar siðara blaðið af 383 4.
23 ok tjáði þat fyrir þeim, hversu mikit í plægðist, er guð sjálfr segir svá: at „hvar sem saman safnast ij. eða lij. i mínu nafni, þar er ek mitt á millum þeirra“, b. v. C.
24 hér endar annað blaðið af 383 4.
25 ok skyldi hann kjósa af þeim, sem i vali vóru, b. v. C (379).
26 frá [v. í A og C.
27 - efniss, 382.
28 hér byrjar fyrra blaðið af 383 1.
29 frá [vantar i A og C.
30 frá [vantar i A og C.
31 þann. 381; frá [ok mart tengðu þeir utanvið viðinn, 382.
32 hér endar fyrra blaðið af 383 1.
33 fé því öllu, er hann vildi ei at á hefði verit, b. v. C.
34 frá [vantar í C.
35 frá [vantar i A, C.
36 frá [hversu mjök á hirti riði, C; sbr. bls. 104.
37 fra [fyrir því at hann harmaði ógrædd andarsár sinna undirmanna, C.
38 þeinna prologus v. i C.
39 Innan í upphafsstafnum er mannshöfuðs mynd, liklega Þorláks biskups.
40 frá [hlaðinn var hann flestum íþróttum, at því sem þá vóru menn hér á landi, C.
41 Hallbjörn, C.
42 frá [breiðbælíngr, C.
43 eptir siðvenju, b. v. C.
44 hér vanta 2. blöð í 382 og er það skarð fyllt eptir C (379).
45 hér byrjar fyrra blaðið af 383 3.
46 Þannig 383 3; frá [Steini presti hefði ekki staðrinn í erfðir gefizt, 379 (rangt). - Steini prestr Þorvarðarson er nefndr í prestatali ár 1143; þessi máldagi hans er enn til.
47 þannig 383 3; á, 379.
48 Snjólaug, 383 3 ávallt.
49 þannig 383 3; Geirsú, 379.
50 hér byrjar aptr 382, á: „dætr“.
51 frá [b. v. C.
52 ól, 383 3.
53 hér þrýtr fyrra blaðið af 383 3.
54 stund, C.
55 hér vanta í 382 hérumbil blöð, og er það tekið eptir C (379).
56 hér byrjar síðara blaðið af 383 3.
57 Ecki eij (tviskrifað = eigi, eða = eigi æ = ávallt), C (370).
58 frá [v. í 383 3.
59 [er sjúkir kunna verða, 383 3.
60 hér byrjar aptr 219.
61 hér endar 383 3.
62 hún, 379.
63 þann. 219; hann, 379.
64 hér byrjar aptr 382.
65 frá [hafði um stund þagat, 379.
66 hér vantar 2 blöð í 382, og er það fyllt eptir C (379).
67 þann. 219 (réttara), sbr. bls. 112; vinir 379, 204.
68 lifandis, 219.
69 frá [b. V. 219.
70 frá [1193 ár, 379.
71 219; iij, 379.
72 volæði, 379.
73 þann. 205. 219; frá [sögumeistarinn, 379.
74 frá [b. V. 219.
75 hér byrjar aptr 382.
76 frá [þá veik hann nokkurum orðum til sæmdar þeim biskupum, er at stóli höfðu setið í Skálaholti áðr Þorlákr væri biskup. Eptir þat mælti hann svá: gott er, o. s. frv., C.
77 Valdimarr konúngr andaðist 1182, Erlíngr jarl féll 1179, Magnús konúngr 1184, Eysteinn erkibiskup dó 1108, Eiríkr Orkneyíngajarl Sigurðarson 1190, Heinrekr konúngr ij. 1189. — Björn Gilsson, þriði ábóti á Þverá, andaðist 1181, Kári Runólfsson fjórði ábóti á Þíngeyrum 1187, Ögmundr Kálfsson fyrsti ábóti á Helgafelli druknaði 1188 (1184 var klaustr sett at Helgafelli), Hallr Hrafnsson fjórði ábóti á Þverá dó 1190 (sjá íslenzka Annála og ábótatal í Stokkhólmsbók).
78 frá [v. í C.
79 ugðu, C.
80 Litlu eptir andlát hins sæla Þorláks biskups var einn einsetumaðr, sá er íhugaði opt fyrir sér líf ok verðleika Þorláks biskups, hvers háttar vera myndi; en opt í svefni þóttist hann heyra himneska rödd, svo mælandi: „ef þér girnist helgir at vera, þá líkist þér á góða siðu hinum sæla Þorláki biskupi; ok einkanliga af góðum siðum hafa hann mest spanit til samvistu við almáttkan guð ij mannkostir: skirlifi ok sönn ást við guð ok menn“. Eptir þat vaknaði hann ok sagði vitranena, b. v. C (379).
81 frá [í sýslu Brands biskups, 379.
82 hér vanta 2 blöð í 382, og er það sett eptir C (379).
83 frá [b. v. 219.
84 þessor, 219.
85 frá [h. v. 219.
86 frá [var leiddr messud. hans í löghald, 219.
87 þann. 219; aftekjur, 379.
88 þ. e. 1198.
89 frá [ b. v. 219.
90 b. v. 219; sl. 379.
91 frá [ v. í 219.
92 hér vanta á að gízka 12 blöð í 219.
93 hér byrjar aptr 382.
94 frá [v. i C. Árið 1198 var alþíng sett 25. Juni, hefir það því það ár vart staðið nema viku.
95 frá [v. í C.
96 frá [v. í C.
97 frá [v. í C.
98 hér er nær helmíngr skorinn af 2 blöðum í 382; þar sem er [], þá er orðrétt tekið eptir C eða A, en eptir getgátu þar sem () stendr, en . . . er sett þar sem ekki verðr ráðið í orðin sem vanta.
99 þessa jartein vantar i A og C, en finnst í látinska sögubrotinu.
100 frá [sumir krupu at gröfínni eptir. Enn var þat fjöldi manna, sem moldinni riðu á sik, hvervetna þar sem áðr var meint eðr sárt, C.
101 hér vanta 2. blöð í 382 og endar a orðunum: “Sá atburðr“. Fyrra blaðið af 383 i byrjar hér, og er fyrsta síðan mjög ill aflestrar; þetta brot er fornt og mjög svipað 382, en nokkuð styttra og jarteinaröðin nokkuð frábrugðin. Þar er indversk tala rituð við hverja jartein, og virðist vera með hinni fornu hendi; eru á fyrra blaðinu tölurnar 1-8, og eins mörg kapítula skipti, en á siðara bluðinu 63-69; þar af má sjá, að jarteinaskrá þessi hefir byrjað á upptekníng heilags dóms Þorláks biskups, og er upphafið hér heilt, fram í 8du jartein, en vantar síðan í mörg blöð, fram í 62. jartein, og svo það sem hefir komið eptir hina 60du, ef skráin hefir verið lengri.
102 frá [: Sá atburðr gerðist í Skálaholti, þá er heilagr dómr Þorláks biskups var upp tekinn, at þar var sá maðr, er Jón hét; hann var halltr, svá at hann gekk með tréfót; var gróin við kneskelin, en krepptr fótrinn, ok hafði svá verit iij vetr, ok kastaði hann hinn sama dag tréfætinum ok tók hann aldreigi siðan, ok varð alheill. Síðan var kistan hafit i þann stað, er siðan var rækiliga hans heilagr dómr dýrkaðr, ok hafa opt siðan sjúkir menn bót fengit á þeim sama degi, er þeir hafa sótt helgan dóm ens sæla Þorlaks biskups, 383 2.
103 þessi kapituli er tekinn eptir 383 2.
104 frá [lut hendur, 379,
105 þannig 383 2 eptir þvi sem næst verðr komizt; vænn, 379.
106 frá [Maðr hét Þorvaldr, fátækr, hönd hans var kreppt í lófa alla ævi, ok visnaði mjök; hann ætlaði sér i Skálaholt, þá er upp var tekinn heilagr dómr hins sæla Þorláks biskups, ok varð seinni, ok mætti þeim mönnum þaðan kómu með miklum fagnaðar tiðindum, en hann varð hryggr við, ok þóttist eigi myndu verðr hafa verit þar at vera, er margir fengu bót, hét þó á hinn sæla Þorlák biskup af öllum hug, ok tók hann á einni sömu nótt alheilsu sins meins, 383 2.
107 verður, 379 (C).
108 frá [þá er Sæmundr fór i brott or Skálaholti frá þessum fundi, þá riðu þeir hart þar er gras loðit var, en þá týndi maðr höfð[i] af beizli því, er gersima vel var gert; ok er lengi var leitað ok fannst eigi, þá hét prestrinn sá er átti á hinn helga Þorlák biskup l[e]yniliga, at hittast skyldi, ok fannst þegar, ok var komit á álna.
Á virðuligum bæ, er heitir á Breþabólsstað, var kirkjudagr Jacobs messodag, ok sótti þangat mikill mannfjöldi; þá varð sá atburðr, at hestr laust einn úngan mann í höfoðit, ok sprakk mjök, ok vissi ekki, þá (var heit. o. s. frv.), 383 2.
109 hér byrjar aptr 382.
110 frá [þannig C (379); ok svá gerðu þeir, 382 (því þar hefir verið orðað öðruvisi á undan í þeim kaflanum sem týndr er).
111 var hann senn í Teigi alheill tveim nóttum siðarr, ok þótti þeim öllum mest verð þessi jartein, er gjörst vissu þenna atburð, b. v. C (379).
112 frá [undir Eyjafjöllum var sá atburðr, at maðr sagði frá jarteinum hins sæla Þorláks biskups ok upptekningu hans, ok hvat margir menn þar höfðu bót fengit sinna meina af hans verðleik. En þar var maðr við staddr, at svá var úskygn, at hann sá trautt fingra sinna skil; þessum manni fékk mikils, ok komst mjök við, er hann hafði eigi verit við staddr upptöku heilags dómsins. Eptir þat sofnaði hann; en er hann vaknaði um morguninn, þá sá hann öll tíðendi um húsit, ok þá er hann sá út, sá hann Vestmannaeyjar, ok virðu menn þetta mikla jartein, C (379). — Þar næst hefír C jarteinina við kirkjuvígslu at Hofi, seinast í þessum kapítula; þar á eptir um graðúng mannýgan, seinast í 47. kapítula; þar eptir: „Margir menn — . . . 130 kerti“ (kap. 41), og þvi næstsöguna um Holtavatn (kap. 44). — 383 2 hefir þannig frá [: Sá atburðr varð, at aldrænn maðr ok skilgóðr ok úskygn, svá at hann sá trautt fíngra sinna skil, heyrði frásögn jartegna ens sæla . . . (hér endar fyrra blaðið af 383 2).
113 v. 2 blöð i 382; jarteinin er til i 645.
114 upphafið má sjá í 645.
115 hér v. 1 blað i 382.
116 frá fyrra [er fyllt eptir 383 2 (Nr. 65); hér byrjar aptr 382.
117 nokkorra skjótra orráða, 383 2.
118 frá [ok lofaði almáttkan guð ok enn sæla Þorlák biskup, 383 2.
119 það mun vera þar sem nú heitir Miðbæli; þar var kirkja og prestssetr að fornu.
120 frá [lagði þá prestr þat ráð til, at hon skyldi heita á hinn sæla Þorlák biskup, ok gerði hon svá, ok fekk hon mikla bót sins meins um nóttina fyrir messudaginn, 383 2 (Nr. 62).
121 frá [þannig 383 2; sem, 382.
122 átta dag frá enom þrettanda, 383 2.
123 frá [svefninni sitt, 383 2.
124 frá [ok brotnoðo bein fyrir, ok lá hon í rekkjo illa haldin, 383 2 (Nr. 63).
125 frá [vantar í 383 2.
126 frá [vantar í 383 2.
127 frá [hana úmegins höfgi, ok þóttist hon sjá Þorlák biskup í kantarasloppi, ok mæltl hon með fagnaði: „vel varð oss nú“, segir hon, „er þú komt híngat“, 383 2.
128 frá [en fra þeim fundi kendi hon sér hvergi meius, 383 2.
129 frá [of vetrardag, 383 2 (Nr. 66).
130 frá [b. v. 383 2.
131 lagði, 383 2.
132 viij daga, 383 2.
133 at viíja, b. v. 383 2.
134 frá [ok er hana tók hvárttveggja mjök at angra, 383 2.
135 til nokkverrar ásjá, b. v. 383 2.
136 heil, b. v. 383 2.
137 frá [á fyrir þeim myrkva mikinn 383 2 (Nr. 69).
138 frá [hratt af myrkvanum, 383 2.
139 leiðrétt; í 382 standa orðin öfugt: honum — biskupi.
140 leiðrétt; í 382 standa orðin öfugt: honum — biskupi.
141 frá [b. v. 383 2 (Nr. 67).
142 frá [lifa við örkymli alla evi ok óhagindi, 383 2
143 hér vanta 4 blöð í 382.
144 frá [fyllt eptir 383 2 (Nr. 68).
145 byrjar aptr 382.
146 frá [frá honum, 383 2 (Nr. 64).
147 frá [menn þat vitni til vera, 383 2.
148 frá [smíðar, 383 2.
149 skorið hornið af blaðinu.
150 leiðr; smyrls, 382.
151 leiðr; smyrls, 382.
152 rifið horn af blaðinu.
153 Með því að þetta er hin síðasta jartein í 382, þá setjum vér hér stutt yfirlit yfir jarteinir Þorláks biskups, Fram til upptöku Þorláks biskups (kap. 40) er 382 (B) fyllst og bezt allra bóka í jarteinunum, ok skiptir þeim i þætti eptir tímatali: 1) vitranir fyrir alþíngi 1198 (kap. 33 — 35) alls 4, þær standa og allar í A og C; 2) þær jarteinir, er urðu á alþingi 1198 (kap. 36), alls 9, þær standa og allar í A og C; 3) þær jarteinir, sem urðu frá þinglokum það ár til upptekníngardags Þorláks biskups (2 — 20 Juli), alls 26, sem standa í B (kap. 37 — 40); þar af standa 20 í A (kap. 24 — 25; bls. 119 — 122), en í C standa að eíns 12. Kap. 41 sýnist að vera niðrIags-kapítuIi (þar or eyða í 382, en hann hefir oflaust staiðið þar á sama stað), og ætlum vér, að hin elzta saga hafi endað hér; i C stendr þessi kap. litlu á eptir jarteininni „á Breiðabólstað“ (kap. 43) sem varð 25. Juli, eða 5 dögum eptir upptekníngardagínn, en næst á undan jarteininni um Holtavatn (kap. 44), sem stendr fremst í 645; má því vel vera, að ekki vanti framan við jarteinirnar í 645 annað en upphaíð á þessari jartein; má og vera, að elzta sagan kunni að vera skrifuð um sumarið 1108, og hafi ekki náð lengra fram (i A eru jarteinirnar víst brjálaðar frá því sem þær voru í öndverðu). En nú taka við (frá kap. 44 og út) jarteinabækr þær, sem Páll biskup lét um sina tíð lesa upp á alþíngi. Hin elzta af þeim, og sú eina sem nú er til, er 645 (sjá Viðbæti i hér næst á eptir), alls 46 jarteinir; þar af eru 15 i A (kap. 24 — 25; bls. 119 — 122). En nú skiptir alveg um orðfæri í 382, þvi héðan frá (frá kap. 44 og út) eru jarteinirnar þar ekki nema stutt ágrip, eflaust eptir bókum Páls biskups; eru 32 jarteinir teknar eptir 645 (hinar 14 munu hafa staðið í þvi sem vantar i 382), en 20 eptir öðrum bókum, (þar af finnast 7 i A, kap. 24 — 25, bls. 120 — 122, en 5 í Viðb, ii. kap, 2 — 5), en ekki í rettri röð), og hverjar innanum aðra. Merkilegt er, að síðasta jarteinin sem nú stendr i 382, er um Steindór, sem og er siðust í 645; kynni því að vera, að ekki vantaði annað af Þorlákssögu þar, en endann á þessari jartein, og hafi svo önnur saga staðið síðast i bókinni. Í C skíptir og um blæ á sögunni við kap. 44. Þángað aðe ru jarteinirnar miklu færri, og fléstar styttri og miðr orðaðr en í 382, og að eins ein jartein umfram 382 (bls. 301); en úr þvi að 645 tekr við , þá þræðir C þa bók orðrétt að mestu út i gegn, en tekr ekkert úr öðrum bókum Páls biskups, þvi þegar 645 þrýtr, eða eptir javteinina um Steindór („hálfum mánuði síðar“), tekr við annarr miklu ýngri jarteÍnakafli, (sjá Viðb. iii); fyrir þá skuld urðu ekki fylltar eptir C eyðurnar i 382 kapp. 47. 50. 52, því þær jarteinir, sem 382 hefir umfram 645, fínnast ekki í C. — Það sem A hefir umfram B og C eru að eins 2 jarteinir víð upptekníng Þorláks biskups (kap. 27; bls. 123), og 6 litlar jarteinir (kap. 20; bls. 122). Vili menn nú hafa jarteinir Þorláks biskups i réttri timatals röð, verða menn að lesa 382 (B) fram að kap. 44, en siðan 645 (Viðbæti i) , og hafa menn þá í réttri röð allar jarteinir Þorláks biskups frá jólum 1197 til 13da Marts 1200 (90 jarteinir alls); en úr þvi cr röðin óviss, nema hvað vitranir Guðmundar prests Arasonar, er Gunnlaugr múnkr componeraði, hljóta að hafa gjörzt fyrir dauða Brands biskups 1201; og liklega munu allar hinar, sem standa i Viðbæti ii, og þær sem A og B hafa umfram 645, hafa gjörzt um daga Páls biskups.
154 sjá áframhald þessarar jarteinar í 645 kap. 40. Hér þrýtr 382 (B) til fulls og vanta 5 síðustu blöðin af örkinni, og að sðgn Árna Magnússonar vanta þar að auki 3 arkir aptan af bókinni, sem sjá mátti af götunum í kjölnum á bindinu, þegar hann fékk bókina.
Источник: Biskupa sögur, gefnar út af hinu Íslenzka bókmentafélagi. Fyrsti bindi. Kaupmannahöfn, 1858. Bls. 261–332.
Текст прислал для сайта Сашенков Ярослав Вадимович