Fornaldar sögur Norðurlanda

Formáli.

Sögur þær, er hér birtast, eru nú á dögum almennt nefndar sameiginlegu heiti Fornaldar sögur Norðurlanda. En eigi er það nafn gamalt. Það stafar frá útgáfu Rafns, er gaf þessar sögur fyrst út í heild á árunum 1829–30 og valdi þeim þá þetta heiti. Á það vel við um tímann, því að þær gerast nálega allar í fornöld, alllöngu áður en Ísland fannst og byggðist, á öndverðri víkingaöld eða fyrr, en miður að því leyti, að sumar þeirra gerast að nokkru eða jafnvel öllu utan Norðurlanda. Höfundar þessara sagna og samtímamenn þeirra nefndu þær hins vegar fornsögur, fornar sögur eða fornar frásagnir, og koma þau heiti oftsinnis fyrir í sögunum sjálfum. En þau eru valin til þess að aðgreina þessa tegund sagna frá sögum, er síðar gerðust, konunga sögum og Íslendinga sögum, sem mynduðust og þróuðust samtímis hinum, en voru fyrr í letur færðar og lengstum í meiri hávegum hafðar af lærðum mönnum.

I.

Hið fyrsta sinn, sem þess er getið, að sögur væru um hönd hafðar til skemmtunar í mannfagnaði hér á landi, voru það þó hvorki konunga sögur né Íslendinga sögur, sem sagðar voru, heldur einmitt fornaldar sögur. Atburður þessi gerðist í upphafi ritaldar, — áður en Ari hinn fróði samdi Íslendingabók og löngu áður en nokkur Íslendinga saga var skráð. Árið 1119 var haldin brúðkaupsveizla mikil og vegleg á Reykjahólum, og segir Þorgils saga ok Hafliða í Sturlungu svo frá skemmtun þar: „Þar var nú glaumr ok gleði mikil ok skemmtan góð ok margs konar leikar, bæði dansleikar, glímur ok sagnaskemmtan. ... Hrólfr frá Skálmarnesi sagði sögu frá Hröngviði víkingi ok frá Óláfi liðsmannakonungi ok haugbroti Þráins ok Hrómundi Gripssyni ok margar vísur með. En þessari sögu var skemmt Sverri konungi, ok kallaði hann slíkar lygisögur skemmtiligstar, ok þó kunna menn at telja ættir sínar til Hrómundar Gripssonar. Þessa sögu hafði Hrólfr sjálfr saman setta. Ingimundr prestr sagði sögu Orms Barreyjarskálds ok vísur margar ok flokk góðan við enda sögunnar, er Ingimundr hafði ortan, ok hafa þá margir fróðir menn þessa sögu fyrir satt.“

Þessi frásögn Sturlungu er einkar fróðleg og merkileg um uppruna fornaldar sagnanna. Þær hafa verið settar saman til skemmtunar af ákveðnum höfundum, ýmist af eldra efniviði eða sem skáldskapur. Skemmtunin var aðalatriðið. Vísur og kvæði hafa snemma verið ort inn í þær til viðhafnar og smekkbætis, eins og þær bera ljóst vitni um enn í dag. Örlög þessara tveggja fornaldar sagna, sem hér er getið fyrst allra, urðu þau, að saga Orms Barreyjarskálds glataðist með öllu, en Hrómundar saga Gripssonar var skrásett löngu síðar. Voru þá ortar af henni rímur, sem eru enn til og nefnast Griplur. Síðan glataðist sagan, en var þá rituð á ný eftir rímunum, og er það sú Hrómundar saga, sem vér höfum nú. Eftir frásögn Sturlungu að dæma hefir efni gömlu sögunnar verið mjög hið sama sem í þeirri, sem nú er til, að minnsta kosti eru aðalpersónurnar hinar sömu.

Höfundur Þorgils sögu ok Hafliða getur þess, að með Hrómundar sögu hafi verið skemmt Sverri konungi og hafi hann kallað slíkar lygisögur skemmtilegastar. Með því að nefna sögurnar þessu nafni lætur höfundur í ljós lítilsvirðingu sína og eflaust ýmissa samtíðarmanna sinna á þessari bókmenntagrein í samanburði við hinar aðrar sögur, er skýrðu að jafnaði frá sögulegum persónum og sönnum viðburðum. Hann skýrir og frá því, að ýmsir hafi haft sögur þessar fyrir satt. Virðist af þessu mega ráða, að menn hafi þegar í öndverðu skipzt nokkuð í flokka um fornaldar sögurnar, sumir með og aðrir í móti eftir eðli manna og bókmenntasmekk. Um hitt verður eigi efazt, að þær hafa snemma orðið mjög vinsælar hjá öllum þorra alþýðu.

Auk þessarar merku heimildar um fornaldar sögur, sem nú var getið, skal aðeins getið tveggja staða í íslenzkum fornritum, þar sem vikið er að þeim. Í Viðauka Skarðsárbókar af Landnámu er þess getið, að kaupmaður einn í Noregi sagði sögu Vatnars konungs, er hann sigldi með landi fram, og tvo af mönnum Haralds konungs harðráða dreymdi þá Snjall og Hjaldur, sonu Vatnars konungs, er þeir lágu á Hallandi nálægt haugi þeirra bræðra. Þessara fornkonunga er getið í Hálfs sögu ok Hálfsrekka, en að öðru leyti er Vatnars saga glötuð. Hinn staðurinn er alkunnur, en það er frásögn Sturlungu af því, er Sturla Þórðarson sagnaritari kom til Noregs árið 1263 og fór á fund Magnúsar konungs lagabætis. Konungur tók Sturlu með á skipi sínu í leiðangur suður með landi. Þá sagði Sturla Huldar sögu „betr ok fróðligar en nokkur þeira hafði fyrr heyrt, er þar váru.“ Sagan var frá tröllkonu mikilli. Kvöldið eftir sendi drottning eftir Sturlu og bað hann koma til sín „ok hafa með sér tröllkonusöguna.“ Frásögn Sturlungu ber það hvorttveggja með sér, að áheyrendur hafa heyrt söguna áður, svo að Sturla hefir ekki verið höfundur hennar í venjulegum skilningi, og annað hitt, að hann hefir haft hana skrifaða. Það virðist auðsætt, að Huldar saga hefir verið skemmtisaga í stíl fornaldar sagna, og er þetta þá í fyrsta sinn, sem vér vitum til, að slíkar sögur séu til skráðar á bók.

II.

Merkileg heimild á öðrum vettvangi um fornaldar sögurnar á stigi munnlegrar frásagnar er hin mikla Danasaga Saxa, er rituð er á latínu um aldamótin 1200. Níu fyrstu bækur ritsins fjalla um fornsögu Danmerkur, og hefir Saxi tekið þar upp mikið fornaldarsöguefni til þess að fylla upp í eyðurnar í hinum fátæklegu, sannsögulegu heimildum frá þessum tímum. Að sögn Saxa sjálfs voru Íslendingar langbeztu heimildarmenn hans, og hælir hann þeim fyrir sagnafróðleik þeirra. Frá þeim hefir Saxi áreiðanlega að mestu fengið fornaldarsöguefni sitt, og er það því merkilegur vitnisburður um hinn fjölbreytta efnivið þessara sagna á Íslandi um þær mundir. Sumar af sögum þeim, er Saxi tekur upp að meira eða minna leyti og hafa verið kunnar hér á landi á hans dögum, eru nú ekki til annars staðar en í riti hans. Þær hafa gleymzt á Íslandi, er stundir liðu, og hafa ef til vill aldrei komizt þar á bókfellið. Má þar telja Haddings sögu, Fróða sögu, Haðar sögu, Eiríks sögu málspaka, Friðleifs sögu, Ála sögu frækna og Þorkels sögu aðalfara, er menn hafa þótzt geta aðgreint í frásögn Saxa. Til marks um það, að sögur þessar, flestar eða allar, hafi verið kunnar hér á landi, má nefna það, að Haddings saga hefir haft áhrif á eina gerð Örvar-Odds sögu og söguhetjanna er gjarna getið í íslenzkum heimildum, þótt saga þeirra sé týnd. Þannig er Eiríkr inn málspaki nefndur í þættinum Hversu Noregr byggðist og Áli inn frækni í Sögubroti af fornkonungum. Höðr hjá Saxa er Höðr inn blindi í Gylfaginningu hjá Snorra, en frásagnirnar hjá þeim eru gerólíkar.

Hins vegar eru einnig hjá Saxa fornaldar sögur, sem varðveitzt hafa hér á landi, og er þá næsta fróðlegt að bera frásagnirnar saman. Svo er til dæmis einkum um Hrólfs sögu kraka og Ragnars sögu loðbrókar. Margt í frásögn Saxa af þessum fornkonungum er náskylt hinum íslenzku fornaldar sögum um þá. Auk þess nefnir Saxi margar persónur úr öðrum fornaldar sögum. Meðal þeirra eru t. d. Án bogsveigir, Gjafa-Refr, Gusir Finnakonungur, Oddr af Jaðri (Örvar-Oddr), Snjallr og Hjaldr, synir Vatnars konungs, Starkaðr inn gamli og ýmsir fleiri. Hið mikla fornaldarsöguefni hjá Saxa sýnir því gerla, með hve miklum blóma þessi sagnagrein hefir staðið á Íslandi um aldamótin 1200, þótt enn liðu langar stundir, unz ritun þeirra hæfist. Þar sátu konunga sögur og Íslendinga sögur lengi vel í fyrirrúmi.

III.

Eigi eru neinar beinar heimildir fyrir hendi um það, hvenær tekið var að rita fornaldar sögur hér á landi. Handrit þeirra flestra eru ung að tiltölu, frá því um 1400 eða yngri. En vafalaust hófst ritun þeirra löngu fyrr. Er ekki ósennilegt, að sama máli gegni um fornaldar sögurnar sem um Íslendinga sögurnar, að handrit þeirra, þau er varðveitzt hafa, séu a. m. k. 50–100 árum yngri en frumrit þeirra. Um tvær sögur gegnir sérstöku máli í þessu sambandi, og má álykta nokkuð af þeim. Handrit það, er geymir elztu gerð Örvar-Odds sögu, Sth. 7, 4to, er með vissu ekki yngra en frá því um 1325–50, og í Árnasafni er til eitt blað úr Hrólfs sögu Gautrekssonar, sem handritasérfræðingar telja ekki yngra en frá því um 1300. Huldar saga var til skrifuð þegar árið 1263, eins og áður er getið. Þegar alls er gætt, mun mega segja með nokkurri vissu, að engin fornaldar saga hafi verið rituð fyrir miðja 13. öld, hinar elztu á síðara helmingi þeirrar aldar, en flestar á 14. öld og þó heldur fyrr en seinna á öldinni. Fáar einar munu síðar ritaðar, og má meðal annars marka það á aldri hinna elztu rímna, þar sem fornaldar sögur eru tíðum yrkisefni.

Líklegt er, að sögur þær, sem geyma forn sagnminni, séu fyrr í letur færðar en hinar, sem eru hreinn skáldskapur. Olli því aðhald af hálfu hinnar vísindalegu sagnaritunar, aðhald, sem fór þó smám saman þverrandi, unz það missti tökin til fulls.

IV.

Ýmsar af fornaldar sögunum hafa að geyma ævagamlan sögulegan kjarna eða endurminningar sögulegra viðburða, sem hægt er að festa hendur á, og hetjurnar, sem þær segja frá, hafa margar hverjar verið til endur fyrir löngu. Hygg ég, að mörgum þyki fróðlegt að heyra eitthvað um það efni, og skal ég því fara um það fáeinum orðum.

Við Hrólfs sögu kraka koma ýmsir þeir kappar, er víða hafa farið sögur af snemma á öldum. Áður er minnzt á frásagnir Saxa um Hrólf. Snorri Sturluson segir margt frá Hrólfi konungi bæði í Skáldskaparmálum í Eddu sinni og í Ynglinga sögu í Heimskringlu, þar á meðal frá viðskiptum hans við Aðils konung að Uppsölum, og er það að líkindum mest eftir Skjöldunga sögu, sem Snorri vitnar til. Hið fræga kvæði Bjarkamál („Dagr er upp kominn, dynja hana fjaðrar“), sem Þormóður Kolbrúnarskáld kvað fyrir liði Ólafs konungs helga um morguninn fyrir Stiklastaðaorustu 1030, er ort fyrir munn Böðvars bjarka, kappa Hrólfs konungs. Enn lengra benda sagnir um þessar fornhetjur aftur í tímann, þar sem þeirra er getið í fornenskum kvæðum (m. a. í Bjólfskviðu og Víðförul) snemma á 8. öld. Eftir konungaröð Ynglinga og öðrum líkum að dæma hefir Hrólfr kraki verið uppi um eða eftir 500.

Völsunga saga er samin upp úr hetjukvæðum Eddu, en efni þeirra er forn samarfur germanskra þjóða, eins og Niflungaljóð hin þýzku bera meðal annars vitni um. Ýmsar af hetjum Eddukvæðanna (og Völsunga sögu) eru sögulegar persónur frá þjóðflutningatímunum á 4.–5. öld eftir Krists fæðingu. Elztur þeirra er Jörmunrekur konungur. Hann er sami maður sem Ermanaricus, er var konungur yfir Austgotaríki við Svartahaf á 4. öld. Þegar Húnar réðust inn í Evrópu, réð hann sér sjálfur bana um 375. Gotneski sagnaritarinn Jordanes (á 6. öld) segir frá þessum atburðum á aðra leið. Hann segir, að bræður tveir, Sarus og Ammius (Sörli og Hamðir), hafi veitt hinum aldraða konungi banatilræði og sært hann miklu síðusári til hefnda fyrir það, að konungur hafði látið drepa systur þeirra, er Sunilda (Svanhildr) hét, með því að binda hana við ótemjur. Nálgast þessi saga mjög frásögn Eddukvæða (og Völsunga sögu). Gjúki er Búrgundakonungurinn Gibica, og Gunnar er Gundaharius konungur yfir Búrgundum, sem var drepinn af Húnum árið 437, en Atli, maður Guðrúnar, er hinn nafnkunni Attila Húnakonungur, er lézt árið 453. Örlög þessara persóna og fleiri, er við söguna koma, eru á ýmsan hátt ofin saman í skáldskap næstu kynslóða, þótt mjög skeiki frá sögulegum staðreyndum. Til fyrstu 8 kap. Völsunga sögu svarar ekki neitt Eddukvæði, sem nú er til. En heimild þeirrar frásagnar er gömul, líklega glatað kvæði, því að í hinu fornenska kvæði Bjólfskviðu (frá byrjun 8. aldar) eru nefndir þeir Sigemund Wælsing (Sigmundr Völsungr) og systursonur hans, Fitela (Sin-fjötli). Um þá hafa því verið til mjög fornar sagnir. Eins og kunnugt er, er Völsunga saga meðal annars merkileg fyrir það, að hún hefir varðveitt efni kvæða þeirra, sem staðið hafa í núverandi eyðu Edduhandritsins (Sigurðarkviðu innar meiri og ef til vill fleiri kvæða). Um þetta efni má annars vísa til kaflans um hetjukvæðin í Eddulyklum, bls. 10–15.

Hervarar saga ok Heiðreks er merkileg bæði vegna ágætra kvæða, sem þar hafa geymzt, og mjög forns söguefnis. Frásögnin af hinni miklu orustu milli bræðranna, Angantýs af einni hálfu og Hlöðs með styrk Húna af annarri, er endurminning um fólkorustuna miklu á Katalánsvöllum árið 451, er gotneskar þjóðir bárust á banaspjót, Vestgotar og Frankar með Rómverjum og Austgotar með Húnum. Frásögn sögunnar styðst við mjög gamalt kvæði, Hlöðskviðu, sem varðveitt er að nokkuru í sögunni og stendur jafnfætis hetjukvæðum Eddu. Einstakar í sinni röð eru Heiðreksgátur, elzta gátnasafn með germönskum þjóðum. Enn eru tvö merk kvæði í sögunni, Hervararkviða og hinn undurfagri Dánaróður Hjálmars. Öll eru kvæði þessi eldri en sagan og sum, svo að stóru ber.

Söguefni Sörla þáttar er bæði fornt og útbreitt. Helztu persónur þáttarins eru nefndar í enskum fornkvæðum (Deor og víðar), Bragi hinn gamli yrkir af því efni í Ragnarsdrápu á fyrri hluta 9. aldar, og Snorri hefir ágrip af sögunni um Hjaðningavíg í Skáldskaparmálum. Til þessara sagna má og telja Ásmundar sögu kappabana, sem hefir að geyma ýmsar fornar þýzk-danskar sagnminjar, og er Hildibrandskvæði hið þýzka af sama toga spunnið.

Þessir fáu drættir sýna glöggt, að stofninn í sumum fornaldar sögunum er firna gamall og á stundum sameign allra germanskra þjóða. Það var vel, að Íslendingar reyndust haldsamir á þennan arf, eigi síður en önnur fræði kynstofns síns.

V.

Í íslenzkum söguheimildum eru ættir landnámsmanna taldar til allmargra söguhetja fornaldar sagnanna. Skiptar skoðanir eru um það, hvort eða að hve miklu leyti slíkum ættfærslum megi treysta. Ég hallast að því fyrir mitt leyti að taka þær gildar að öllum jafni. Mega menn ekki láta það villa sér sýn, þótt fornaldar sagan um ættföðurinn sé einber skáldskapur, eins og venjulega á sér stað. Hann er söguleg persóna, sem hefir dregið að sér ýmiss konar sagnir, er tímar liðu, eða þá hitt, sem algengara er, að sett er saman um hann saga til þess að halda nafni hans á lofti.

Af slíkum mönnum skal fyrst frægan telja Ragnar loðbrók. Eigi verður efazt um tilveru Ragnars. Hann er sami maður sem víkingur sá með því nafni, sem getið er á herferð í Frakklandi árið 845 að tali frankneskra annála. Um Ragnar og um sonu hans hafa snemma myndazt sagnir. Snorri telur í Skáldskaparmálum, að Bragi hinn gamli, sem hefir verið samtímamaður Ragnars loðbrókar, hafi ort Ragnarsdrápu til hans. Ragnars og sona hans er getið í Háttalykli Rögnvalds jarls um 1145. Saxi kann margt frá þeim að segja, og sérstakt kvæði, Krákumál, var ort á 12. öld um afrek Ragnars og lagt honum í munn deyjanda. Það þótti mikill vegur að vera kominn af ætt Ragnars. Því sagði Bjarni Brodd-Helgason, er hann taldi fyrir Eyjólfi Bölverkssyni, hvað honum væri mest til gildis: „Þat er fyrst, at þú ert ættaðr svá vel sem allir þeir menn, er komnir eru frá Ragnari loðbrók.“ Tveir merkir landnámsmenn eru taldir komnir frá Ragnari, þeir Höfða-Þórður og Auðunn skökull, sem urðu báðir mjög kynsælir. Frá Þórði voru m. a. Sturlungar komnir, en Haukdælir frá Auðuni.

Margir Íslendingar töldu ættir sínar til Hrafnistumanna. Ketill hængur í Hrafnistu er talinn móðurfaðir Ketils hængs landnámsmanns í Rangárþingi, og voru Mýramenn þeim náskyldir. Frá Grími loðinkinna er rakin ætt Auðar, konu Gísla Súrssonar, og Guðríðar, konu Þorgeirs Ljósvetningagoða. Frá Áni bogsveigi er m. a. Ingimundur hinn gamli talinn kominn. Eftir ættliðunum að dæma hafa þessir menn verið uppi fyrir og um aldamótin 800. Frá Hrómundi Gripssyni er rakin ætt Ingólfs Arnarsonar í beinan karllegg, en frá Hálfi konungi, er réð fyrir Hálfsrekkum, voru komnir þeir bræður Geirmundur og Hámundur heljarskinn. Þess má geta, að í Hálfs sögu er fornt efni og merkilegt. Í Ynglingatali Þjóðólfs úr Hvini (um 900) er eldur nefndur bani Hálfs, og sýnir það, að þá þegar hafa verið til alkunnar sagnir um dauðdaga Hálfs konungs. Annars hefðu samtíðarmenn Þjóðólfs ekki skilið þessa kenningu. Um Yngvar víðförla og könnunarleiðangur hans eru til öruggar heimildir, sem sýna, að saga hans er byggð á sönnum viðburðum að stofni til. Í Svíþjóð hafa fundizt hvorki meira né minna en 25 bautasteinar með nafni ýmissa förunauta hans, þar sem venjulega er svo að orði komizt, að þeir hafi fallið eða dáið „austr með Yngvari.“ Má og af því marka, að leiðangur hans hefir þótt frægðarför mikil og verið rómaður mjög á sínum tíma.

Vera má, að fleiri fornaldar sögur séu um sögulegar persónur, þótt ekki verði neitt fullyrt um það. Líklegt er, að Örvar-Oddur hafi til verið, og sagnir um hann eru allgamlar, sbr. Saxa og Ævidrápu Odds, sem að stofninum til mun vera eldri en sagan. Mikið er og af fornu söguefni í Gjafa-Refs sögu ok Gautreks konungs, en erfitt er að segja, hvað af því efni er af sögulegum rótum runnið. Hins vegar eru margar af sögunum skáldsögur frá rótum, þar sem persónur jafnt sem viðburðir eru höfundarsmíð. Meðal þeirra má nefna Þorsteins sögu Víkingssonar, Friðþjófs sögu frækna, sem vera mun annars með eldri fornaldar sögum og er ýmsum þeirra fremri að persónulýsingum, Hrólfs sögu Gautrekssonar, Göngu-Hrólfs sögu, Bósa sögu, Egils sögu ok Ásmundar, Hjálmþés sögu ok Ölvés, Hálfdanar sögu Eysteinssonar, Hálfdanar sögu Brönufóstra, Sturlaugs sögu starfsama og Illuga sögu Gríðarfóstra.

Þess skal getið, að sögulega sjónarmiðið hefir valdið talsverðu um skipan sagnanna í bindi. Í tveimur fyrri bindunum eru sögur, sem fjalla að einhverju leyti um sögulegar persónur og atburði eða styðjast við almennar germanskar eða norrænar arfsagnir. Í tveimur síðari bindunum eru skáldsögur eða lygisögur, eins og Sverrir konungur kallaði sögur af því tagi.

VI.

Eins og sjá má af því, sem að framan greinir, eru fornaldar sögurnar mismunandi að uppruna. Sumar eru settar saman eftir fornum kvæðum, aðrar byggja á gömlum sögnum eða hvorutveggja þessu, og enn aðrar eru hreinn skáldskapur. En þrátt fyrir þennan sundurleita uppruna hafa sögurnar allar svo mikil sameiginleg einkenni, að þær mynda nokkurn veginn skýrt afmarkaðan sagnaflokk út af fyrir sig. Að vísu nálgast ýmsir þættir í hinum yngri Íslendinga sögum allmikið frásagnaranda fornaldar sagnanna, og er það eigi undarlegt, þar sem báðar þessar tegundir sagna þróuðust lengi samtímis með þjóðinni.

En ef vér berum þessa sagnaflokka saman í heild, kemur í ljós ærinn munur á anda þeirra og stefnu. Frásögn Íslendinga sagna er sannfærin og hófsamleg. Hún fer sjaldan út fyrir takmörk hins sennilega og líklega. Hún ber vott um raunsæi og skarpa athugun á mannlegu lífi. Persónurnar eru skýrt mótaðar af reynslu lífsins, fjölbreytilegar og með glöggum séreinkennum. Þær lýsa sér alla jafna sjálfar með sínum eigin orðum og athöfnum, en höfundurinn stendur álengdar þagall og hugall og stýrir örlagatafli þeirra.

Fornaldar sögurnar eru um flest andstæðar við þetta. Að efni til skiptast þær í hetjusögur, oft með goðsögulegum blæ, víkingasögur og ævintýri. Frásögnin er ýkjukennd, víða úr hófi fram, svo að engum kemur í hug, að verið sé að segja frá raunverulegum viðburðum eða að reynt sé að halda sögunni innan takmarka þess sennilega eða þess, sem hefði getað átt sér stað, eins og krafizt er af skáldsögum nútímans. Menn hafa hamskipti og bregðast í líki ýmissa dýra, smjúga í jörð niður, berast milli landa á sjávaröldum, skjóta örvum af hverjum fingri, hafa byr í logni, þola eitur utan sem innan, skilja fuglamál. Sumir verða 300 ára gamlir, tólf álnir á hæð og ómennskir að afli. Aldrei missa þeir marks í skoti, og í bardögum vaða þeir í gegnum fylkingar. Ýmiss konar furðudýr verða á leið manna, ógurleg blótneyti, finngálkn og flugdrekar. Tröll og bergbúar, dvergar, risar og rýgjar, koma mjög við sögu, og Óðinn sjálfur birtist bæði vinum og óvinum á örlagastundum. Völur segja fyrir örlög manna, vopn og verjur eru gædd ómótstæðilegu töframagni, og óminnisdrykkur veldur gleymsku þess, sem er liðið. Í þessum ævintýraheimi verða söguhetjurnar oft og tíðum hver annarri líkar. Vér hittum sama víkinginn aftur og aftur, aðeins með öðru nafni og á öðrum stað. Svipaðir atburðir endurtaka sig einnig hvað eftir annað, víkingaferðir, orustur á sjó og landi, haugbrot, einvígi og því um líkt. En allt er stórt og stækkað. Þar er „eldasveinninn tröll og bjarndýr rakkinn“ í bókstaflegum skilningi. Alls staðar er gnótt gulls og gersema, skrautlegra klæða og ágætra vopna. Söguhetjan vinnur lönd og ríki, gengur að eiga konungsdóttur og stýrir síðan ríki sínu til ellidaga. En innan um allt þetta er fléttað óteljandi atvikum og atriðum, ýmist alvarlegum og örlagaríkum eða kátlegum og kímilegum, svo að þrátt fyrir endurtekningar af ýmsu tagi skortir frásögnina sjaldnast á fjölbreytni og skemmtun.

Í fornaldar sögunum skyggnumst vér inn í draumheim þjóðar vorrar á löngu liðnum tímum, þegar hún skóp sér „skrípitröll, skjaldmeyjar og skóga hugmynda“ og „byggði sér þar hlátraheim, þá heimur grætti“. Í þeim speglast draumar krosslýðsins um meiri og vitrari menn, fegurri og stórbrotnari konur, meiri auð og velmegun, frægð og frama. Það er lokkandi seiðmagn í hinu frjálsa hugarflugi þessara sagna, þar sem nálega einskis er örvænt, engin hætta svo mikil, að eigi verði sigrazt á henni, engin þraut svo þung, að hún sé mannlegum mætti ofvaxin, þar sem bóndasonurinn fer á brott með víkingum og kemur heim með frægð og seim og jafnvel kolbíturinn í öskustónni verður konungur í ríkinu.

Fornaldar sögurnar hafa átt mjög almennum vinsældum að fagna með þjóðinni bæði fyrr og síðar, og er það að vonum. Óræk sönnun þess eru rímurnar. Varla er til nokkur fornaldar saga, sem rímur hafi eigi verið ortar af, stundum tvennar eða fleiri, og teljast til þeirra margar hinar elztu rímur, þær er ortar voru á 14.–16. öld. Er margan fróðleik um það efni að finna í riti dr. Björns K. Þórólfssonar, Rímum fyrir 1600. Með öðrum þjóðum hafa fornaldar sögur orðið undirstaða frægra skáldverka bæði í ljóðum og tónlist, svo sem Völsunga saga og Friðþjófs saga. Er það og hverju orði sannara, að í fornaldar sögunum eru mörg skemmtileg viðfangsefni fyrir skáld og myndlistarmenn. Seiðmagn máls og efnis er óbreytt enn í dag, þótt önnur sé öldin, enda efa ég ekki, að sögur þessar eiga eftir að veita mörgum lesanda óblandna ánægjustund, ekki sízt ungum lesendum, sem öðrum fremur eiga hæfileikann til þess að lifa í heimi sagna og ævintýra. Hina, sem láta sér fátt um finnast, má minna á orð þau, er standa í inngangi handrits eins af Göngu-Hrólfs sögu: „Nú verður hvorki þetta né annað gert eftir allra hugþokka, því að enginn þarf trúnað á slíkt að leggja meir en fallið þykir. Er það og bezt og fróðlegast að hlýða, meðan frá er sagt, og gera sér heldur gleði að en angur, því að jafnan er það, að menn hugsa eigi aðra syndsamlega hluti, á meðan hann gleðjist af skemmtaninni. Stendur það og eigi vel þeim, er hjá eru, að lasta, þó að ófróðlega eða ómjúklega sé orðum um farið, því að fátt verður fullvandlega gert, það er eigi liggur meir við en um slíka hluti.“ Þessi hógværu orð hins gamla þular eru til athugunar enn í dag.

VII.

Á síðara hluta 17. aldar vaknaði mikill áhugi á fornbókmenntum Íslendinga með Svíum og Dönum, og hófst þá af hálfu beggja þessara frændþjóða vorra söfnun gamalla íslenzkra handrita og flutningur þeirra úr landi. En Svíar létu ekki við það sitja að safna handritum og geyma þau í bókhlöðum sínum engum að gagni, heldur hófust þeir þegar handa um prentun þeirra. Meðal annars létu þeir prenta allmargar fornaldar sögur á þessu tímabili. Fyrstu fornaldar sögur, sem prentaðar voru, Gautreks saga og Hrólfs saga Gautrekssonar, komu út í Uppsölum 1664. Síðan rak hver sagan aðra: Bósa saga 1666, Hervarar saga ok Heiðreks 1672, Þorsteins saga Víkingssonar 1680, Egils saga og Ásmundar 1693, Sturlaugs saga starfsama 1694, Illuga saga Gríðarfóstra 1695, Ketils saga hængs og Gríms saga loðinkinna 1697, Örvar-Odds saga sama ár, — allar í Uppsölum. Um þessar mundir voru prentaðir nokkrir fornaldarsagnaþættir hér á landi í Ólafs sögu Tryggvasonar, er kom út í Skálholti 1689. Þeir voru þessir: Frá Fornjóti ok hans ættmönnum, Helga þáttr Þórissonar, Norna-Gests þáttr og Sörla þáttr. Á fyrra hluta 18. aldar höfðu Svíar enn forustuna um útgáfu þessara sagna. Kom þá út í Stokkhólmi Sögubrot af fornkonungum 1719, Hjálmþés saga ok Ölvis 1720 og Ásmundar saga kappabana 1722. Nokkru síðar kom þar út fyrsta safn af fornaldar sögum, sem verulega kvað að, Nordiska Kämpadater Eriks J. Björners árið 1737. Þar eru prentaðar í fyrsta sinni m. a. Hrólfs saga kraka, Friðþjófs saga ins frækna, Hálfs saga ok Hálfsrekka, Hrómundar saga Gripssonar, Hálfdanar saga Brönufóstra, Sörla saga sterka, Hálfdanar saga Eysteinssonar, Völsunga saga, Ragnars saga loðbrókar, Áns saga bogsveigis og Þorsteins þáttr bæjarmagns. Loks rak Yngvars saga víðförla lestina, en hún var prentuð í Stokkhólmi 1762. Þegar hér var komið sögu, hafði ekki einna nokkur fornaldar saga verið gefin út í Danmörku, þrátt fyrir hina sérstöku aðstöðu, sem handritasafn Árna Magnússonar bjó mönnum þar í landi til slíkrar starfsemi.

Það var loks hinn ötuli ritari Norræna fornfræðafélagsins, C. C. Rafn, sem hófst handa um heildarútgáfu sagna þessara á vegum félagsins, hina fyrstu, er nefna má því nafni, þótt eigi væri þar raunar teknar með allar þær sögur, sem til þessa sagnaflokks teljast. Útgáfa Rafns birtist í Kaupmannahöfn 1829–1830 í þremur bindum og bar titilinn Fornaldar sögur Norðurlanda, og hefir það heiti verið notað síðan um sögur af þessari tegund, eins og getið var um hér að framan. Þar er Göngu-Hrólfs saga prentuð í fyrsta sinni. Útgáfa Rafns má heita vönduð, eftir því sem þá gerðist, og fylgja henni skrár um eiginnöfn og atriðisorð. Önnur útgáfa af Fornaldar sögum Norðurlanda birtist í Reykjavík 1885–1889 (I. bindi endurprentað 1891), og annaðist Valdimar ritstjóri Ásmundarson um þá útgáfu. Hún er að mestu endurprentun á útgáfu Rafns og ekki vönduð að frágangi. TiIIit er þar tekið nokkurt til sérútgáfna af fáeinum sögum, einkum Norröne Skrifter af sagnhistorisk Indhold eftir S. Bugge, Kria 1864–1873. Einnig hefir útgefandi stundum haft pappírshandrit til hliðsjónar, og hefir það ekki orðið til bóta. Engar skrár fylgja útgáfunni.

Á síðari tímum hafa margar einstakar fornaldar sögur verið gefnar út í nákvæmum, vísindalegum útgáfum, og hafa Þjóðverjar lagt þar mest af mörkum. Eru þessar hinar helztu: Hrólfs saga kraka, Khöfn 1904; Völsunga saga og Ragnars saga loðbrókar, Khöfn 1906–1908; Ásmundar saga kappabana, Halle 1891; Hervarar saga ok Heiðreks, Khöfn 1924; Hálfs saga ok Hálfsrekka, Halle 1909; Örvar-Odds saga, Leiden 1888 og Halle 1892; Yngvars saga víðförla, Khöfn 1912; Friðþjófs saga, Khöfn 1893 og Halle 1901 og 1914; Bósa saga ok Herrauðs, Strassburg 1893; Egils saga einhenda ok Ásmundar berserkjabana, Halle 1927; Gautreks saga, Berlín 1900; Hrólfs saga Gautrekssonar, Halle 1891; Hálfdanar saga Eysteinssonar, Halle 1917. Auk þess hafa handrit, sem fornaldar sögur eru í, verið gefin út í heild eða ljósprentuð. Meðal hinna fyrrnefndu má einkum nefna Hauksbók, Khöfn 1892–1896, þar sem bæði er Þáttr af Ragnars sonum og Af Upplendinga konungum, en meðal hinna síðarnefndu ber einkum að nefna Flateyjarbók, ljóspr. í Khöfn 1930, en þar eru þessar sögur: Norna-Gests þáttr; Sörla þáttr; Frá Fornjóti ok hans ættmönnum; Tóka þáttr og Helga þáttr Þórissonar. Loks er þess að geta, að kvæði og vísur úr fornaldar sögunum hafa verið gefin út tvívegis í vönduðum útgáfum, í Eddica Minora, Dortmund 1903, og í Den norsk-isl. Skjaldedigtning, Khöfn 1912–1915.

Á þeim grundvelli, sem lagður var með útgáfum þessum, og rannsóknum, sem þeim voru samfara, er byggð útgáfa sú af Fornaldar sögum Norðurlanda, sem við Bjarni Vilhjálmsson önnuðumst um og prentuð var í Reykjavík 1943–1944. Þó að mér sé málið skylt, held ég það ekki ofmælt, að texti þeirrar útgáfu sé í ýmsum atriðum betri en hinna fyrri, enda var hann í mörgum greinum betur í hendur okkur búinn, eins og sjá má af því, sem að framan segir. Fjórum sögum er bætt þar við, sem voru ekki í eldri útgáfunum: Yngvars sögu víðförla, Þorsteins þætti bæjarmagns, Helga þætti Þórissonar og Tóka þætti Tókasonar. Útgáfunni fylgdi allýtarlegur formáli og skrá um atriðisorð. Einnig var hún prýdd mörgum myndum af forngripum og skrautverki frá víkingaöld og atburðum úr lífi fornkappanna. Þó að skammt sé um liðið, er útgáfa þessi nú uppseld.

Um útgáfu þá, sem hér birtist, er það skemmst að segja, að texti hennar er nákvæmlega hinn sami sem þeirrar, er síðast var getið, að því undanskildu, að röðinni á sögunum er dálítið breytt. Formála minn fyrir þeirri útgáfu hefi ég einnig leyft mér að nota lítt breyttan að mestum hluta. Að öðru leyti er ytri búningur textans í samræmi við það, sem tíðkazt hefir í safni þessu. Greinaskil hefi ég sett og samið kaflafyrirsagnir.

Frú Karólína Einarsdóttir cand. mag. hefir gert mér þann greiða að lesa eina próförk af öllum bindunum, og kann ég henni fyrir það beztu þakkir.

Reykjavík, í október 1950.

Guðni Jónsson.

Источник: Fornaldar sögur Norðurlanda. Guðni Jónsson bjó til prentunar. 1959.

Текст с сайта Heimskringla

© Tim Stridmann